Сүт емес, пальма майын тұтынып жүрміз

«Онда тамақ гигиенасы, та­ғамдық қоспалар, ветери­нариялық дәрілік заттардың пестицид қалдықтары, өнімдерді таңбалау, талдау және сынамаларды іріктеу әдістері қамтылған. Еуропа мен басқа да елдер үшін азық-түлік импорты мен экспортын сертификаттауды бақылау туралы ережелер бар», деді Ден­саулық сақтау вице-министрі Л.Ақтаева.

Қазақстанның экспорттық сая­сатында белсенділік басым екені бел­гілі. Жалпы дүние жүзінде халық­ара­лық стандарт­тарға сай азық-түлік түр­леріне ғана басымдық беріледі. «Codex Alimentarius» стандарттары Дү­ниежүзілік сауда ұйымы шең­­берінде мойындалғанын айта кету керек. Денсаулық сақтау вице-министрі халықаралық сауда мүддесі мен ха­лықтың ден­саулығы арасында тепе-тең­дікті табу өте маңызды фак­­тор екеніне тоқталды. «Мұн­дай ха­лық­аралық форумдар азық-түлік қауіп­сіздігін, жаһандық деңгейде адал сауданы қамтамасыз етудің халықаралық стандарттары мен нұсқаулықтарын әзірлеу үшін тиімді шешім табуға көмектеседі» деді Л.Ақтаева.

Қазақстандағы сүт өнімдері им­пор­ты­ның басым бөлігі ірім­шік, қойы­тылған сүт, құрғақ сүт, сары майдан тұрады. Сарап­шылардың отандық сүт өнімдері экспортының төмендеуіне құрғақ сүтті тұтыну көлемінің артуы әсер етіп отыр деген пікірімен Үкі­меттің экономикалық блогы да келі­седі. Бірақ Үкімет алдағы уақытта бұл мә­се­лелерді оң бағытта шешуіміз қажет деген жалпылама жоспарды 20 жыл­дан бері айтып келе жатыр.

31-сессияда басты тақырып азық-түлік қауіпсіздігі болды. Денсаулық сақтау министрлігі Тауарлар мен қыз­меттердің сапасы мен қауіпсіздігін бақы­лау комитетінің төрағасы Люд­мила Бюрабекованың айтуынша, тиісті стандарттарға сай келмейтін сүт пен май өнімдері жиі кездеседі. «Табиғи өнімдер деп көрсетіп, құрамында өсім­дік майы бар тағамдарды сата бе­ре­тіндер көп» дейді Л.Бюрабекова.

Еуропа елдерінің осындай өнімнің адам денсаулығына аса зиянды екенін айтып, дабыл қаға бастағанына біраз уақыт болды. Норвегия, Швеция, Дания секілді Скандинавия елдері пальма майын тұтынуға заң бойынша тыйым салды. Рес­ми дерекке сүйенсек, бүгін­де Еуропалық одаққа мүше 8 мемлекет пальма майын ішкі нарыққа кіргізбеу тура­лы шешім қабылдаған. Әлем­де пальма майын үлкен көлем­де импорттайтын екі ел бар. Олар – Индонезия мен Ма­лайзия. «Отандық тауар өндіру­шілер­дің қолданып жүргені – Малай­зияның майы» деген мәліметті Қазақстанның сауда саясатын дамыту орталығының жария­лаған деректерінен біл­дік. Worldstopexports.com сайты­ның мәліметінше, әлемнің 203 мемлекеті пальма майын тұ­тына­ды екен. Бұл өнімді тұты­ну көлемі жағы­нан Қазақстан 60-орында тұр. Ел Үкіметі 2018 жылы 53 млн АҚШ доллары­на пальма майын сатып алған.

Қазіргі таңда сүт өнім­дерін өндіре­тін отандық кәсіп­орындардың қуаты төмен. Оған қоса Ресей, Беларусь, Қыр­ғыз­станнан келетін өнім­де­рдің бағасы арзан. Жиында айтылғандай, сарапшылардың «пальма майын азық-түлік өнер­кәсібінде қолдану кәсіп­керлер үшін ғана тиімді» деген ұсынысын Үкімет қаперге алар емес. Пальма майының 1 тоннасы – 700 доллар, ал құрғатылған сүт майының тоннасы 9 800 доллар тұрады. Кәсіп­кер­лер пальма майы тауар­­лардың арзандығына және өнімнің сақталу мерзімін ұзар­­татындығына басымдық бе­ре­­ді. «Дені сау ұрпақ дені сау қо­­ғ­амды қалыпастырады» де­ген сая­сат осындай факторға тө­теп бере ал­май отыр. Үкі­мет­т­ің пальма ма­йына шектеу қоя ал­май отырғаны сүт өнді­ру­ші­лер­дің шығынын қыс­қарт­қаны­мен, одан тұтыну­шылар зиян шегіп отыр. Сарап­шы­лар­дың айтуынша, балқытыл­ған ірімшік, сүзбе, зауытта жасал­ған сары май, кондитер өнімд­ері мен қытырлақ картоп­тың құрамындағы пальма майының үлесі 60 пайызға дейін жеткен.

Жиынға қатысқан отандық тауарлы сүт фермасының өкіл­дері Қазақ­станға сүт өнім­дері­нің 40 пайызы Қы­тай­­дан, Ресейден және Қырғыз­стан­нан тасымалданатынын айтты. Бұл елдер көршілес орналасқандықтан, импорттың ішкі нарықтағы бағасы да онша қымбат емес. Отандық ша­ғын өндірушілердің олармен баға жағы­нан бәсекеге түсуі қиын екен. Көкшетау облысынан келген тауарлы сүт фермасының сарапшысы Свет­лана Аутиеваның айтуын­ша, отан­дық сүт өндіруші­лердің Ауыл шаруа­шы­лығы министрлігіне «сүт сусыны» деген термин енгізуді сұраған өті­ніш­тері қазір түрлі ми­нистр­ліктің ара­сында адасып жүр. Осы өнімді да­йын­­дап, қайта өңдеп отырған кәсіп­кер­лер сүт өнімдерін сырткөз Ауыл шаруа­шылығы ми­нистр­лігіне тиесілі сала деп қа­был­дайтынын айтады. Ал шын мә­нін­де бақылау жүр­гізу функ­ция­лары бірнеше ведомств­аға бекі­тіл­ген. «Тех­ни­калық реттеу және мет­ро­­­­ло­­гия комитеті арнайы техни­ка­лық рег­­ла­мент әзірлеп, бекітуі тиіс. Сүт өнім­дерінің сауда орындары­на жет­кенге дейінгі жағдайын Ауыл шаруа­шылы­ғы министрлігі, ал дүкен сөре­леріне түскеннен кейін­гі жағда­йын Ден­саулық сақтау министр­лігі бақы­лайды. Үкімет осы әрекеті арқылы тұтыну­шы­лар мен бизнестің мүддесін бір-біріне қарсы қойып отыр» дейді С.Аутиева.

Ауыл шаруашылығы мем­ле­кеттік бағдарламалардан кенде емес. 2017 жылы сол кез­дегі Ауыл шаруашылығы вице-министрі Рүстем Құр­ма­нов агроөндіріс кәсіпорын­да­рын облыстық және аудан­дық деңгейде орналастыру­дың нақты картасы әзірленіп, Оң­­түстік Қазақстан, А­л­маты, Павлодар, Батыс Қа­зақ­­­стан және Ақтөбе об­лыс­тарын­да салынатынын айт­қан болатын. «2021 жылға дейін жоспарымызды жүзеге асырсақ, ірім­шіктің импорт­тық үлесі 70%-дан 51%-ға дейін төмендейді, сондай-ақ сары май мен сүз­беге қатыс­ты импорттың да тасқы­ны аза­яды», деген-ді. Ал 2013 жылы Парламентте «Агро­биз­нес-2020» бағ­дар­ламасы­ның таныстырылымында сол кездегі Ауыл шаруа­шылы­ғы министрі Асылжан Мамыт­беков Қазақстанда 2020 жылға дейін сүт өнімдерінің импорты 70%-дан 35%-ға дейін қыс­қаратынын, 200-ден астам сүт өңдейтін кәсіпорын ашы­латынын, оған бюджеттен 44 млрд тең­ге бөлінетінін жеткізген-ді. 2020 жыл қыр астында тұр. Ал өнімнің 70 пайызын өзімізде шығарамыз деген уәденің ауылы әзірге алыстау болып тұр.

Академик Көпмағамбет Еле­месов сүт және сүттен жасалған өнім­дерге байланыс­ты мәселе шешімін тап­пағанын айтады. Мысалы, астана ма­ңынд­ағы ауыл тұрғындары сүт­тің литрін 50-60 теңгеден өткізгеніне қуанады. Шикізат зауыт­қа келгенде 200-250 тең­геге, дүкен сөрелеріне түс­кен­де 400-450 теңгеге дейін қым­баттайды. Ортадағы айыр­­­машылық тұтынушыға да, сүт өңдейтін зауыт­қа да бұ­йыр­май, делдалдардың қалта­сында кетеді. Пайдадан қағылмау үшін зауыттар сүт ұнтағын сатып алады, ал шаруа несібесінен қағылады.

Германиядан келген сарапшы Герхард Рихартс 2018 жылы Еуроодақ­қа мүше елдер­де сүт өндірісі 1 пайызға азай­ғаны туралы айтты. Себе­бі Еуро­одақ комиссиясы 2017 жылы паль­ма майы­ның им­пор­ты­на шектеу қойған. «Қа­зір Гер­мания табиғи сүт өнім­деріне ба­сым­дық бере бастады. Ішкі нарық­тың қажетін өтеу үшін 400 мың тонна құр­ғақ сүт майы керек болса, 100 мың тон­­на артық дайындалу керек. Қазақ­стан­да ондай мүмкіндік бар. Табиғи сүт­тің сақталу мер­зімі 2-3 күн ғана. Сүт өн­діру­­шілердің құрғақ сүт майын да­­йын­­дап алуына болады. Оның сақ­талу ­мерзімі – 6 ай. Бұл фак­тор сүт да­йын­дау маусымдық ерек­шелік­тер­ге қа­тыс­ты деген пікірді жоқ­қа шыға­ра­ды. Бұл үшін Үкімет пальма майын са­тып алуды шектеп, құрғақ сүт майын да­йы­н­дауға басымдық беруі керек», дейді ол.

Г.Рихартстың сөзіне қара­ған­да, қазір пальма майын қолдану арқылы сүт өнімдерін экспортқа шығару мүм­кін емес. Себебі халықаралық қауым­­дастықтар үшін қазіргі тренд – жа­сан­ды сүтті дайындауға жол бермеу. Ал­дағы бірер жылда дамыған елдер син­те­тикалық қосындысы бар сүт өнім­деріне шектеу қояды. Бұған азық-түлік қауіпсіздігі заңмен қор­ғал­маған елдер ғана жол бере­ді. «Азық-түлік пробле­масы мемлекет үшін №1 стра­те­гиялық саясат болуы тиіс. Сүт өнімдерінен дайын­далатын азық-түлік түрі өте көп. Қа­зақ­станда сүт өнімдерінің сауда орын­дарына жеткенге дейінгі жағ­дайын Ауыл шаруа­шылығы министр­лігі, ал дүкен сөрелеріне түскен­нен кейінгі жағдайын Денсаулық сақ­тау министрлігі бақылайтынына таңғал­дым. Ел Үкіметі осыған қатысты оң­тайлы шешім шыға­рады деп ойлаймын. Бұл өте ұятты жағдай», деді Г.Рихартс.

АЛМАТЫ