Түбір астындағы теңдеудің шешімі

Сіз бен біз жиі ұшы­расатын бір шын­дық бар, осы күндері орта мектепті ойдағыдай бітірген бозбала мен бойжеткен жоғары оқу орнына құжат тапсырар мезетте математикадан сынағы көп білім ордасына тәуекел жасаудан аздап тайсақтайды, одан гөрі гуманитарлық салаларға бүйрек бұрады. Ал біздің күнделікті өмі­рімізде математика араласпайтын бір тетікті тауып беріңізші! Ақпараттық технологияңыз, ком­пьютеріңіз тұнып тұрған математика.

Жә, кіріспеге осы «қайырма» молынан жетер. Бүгінгі кейіп­керіміз – Жақсыбай Тоқбергенов математиканың майын ішкен маман. Оны мақаламызға «тұздық» үшін айтып отырғаным жоқ; өл­шеулі ғұмырдың сан тарау белес­терінен бірге өтіп, жақ­сы­лықты да жамандықты да бірге көріп, аза­маттық ар-ождан сынға түсер сәтте ылғи табандылық танытып, алған бетінен қайтпайтын тура­шылдығы мен жора-жолдасқа деген адалдығы арқылы жүрек төрінен орын алған тұлғалық бет-бейнесін боямасыз аңғарған соң ғана Бидайбекұлын ерекше құрмет тұтатындығымды ыл­­ғи алға тартқым келеді. Әр заман­ның өзіне тән сыры мен сипаты болады. Жасыратыны жоқ, дәл осы уақытта «Болашақ» бағдарламасымен шетелден білім алу, зәру мамандықты сол жақ­тан үйреніп келу – мода. Халық­аралық стипендияның қызы­ғын көріп, білім беру жөнінен әлемдік деңгейдегі биіктіктерді бағындырған оқу орындарын ойдағыдай бітіріп келген жас мамандардың ел экономика­сы мен халық дәулетін артты­ру жолында білек сыбана қызмет істеп жат­­қандығын әсте жасыруға бо­л­майды. Оларға әр кез ризамыз. Ал өткен ғасырдың елуін­ші жыл­­дарының аяғы, алпысын­шы жыл­дарының басында ше­тел­ге шығып білім алу деге­ніңіз түске кіретін жағдай еді ғой. Мы­на қызықты қараңыз, 1957 жылы ғайыптан тайып, көр­ші Ресейдің қазақ жастарына ала-бөле жанашырлық таны­тып, Новосібір мемлекеттік уни­вер­ситеті тосын конкурс жарияла­масы бар ма. Бұған дейін де Ресейдің іргелі оқу орындарынан білім алғандар аз емес-ті. Бұл турасында әділдікке жүгінгеніміз абзал, Ресей білімді де білікті кадр­лар даярлау жағынан кез келген мем­лекетті алдына сала қоймайды. Әсіресе математикаға ерекше көңіл бөлінетін, әлем мойындаған ресейлік математиктердің аты-жөндерін санамалай бастасаңыз, әңгімеміздің ұзаңқырап кететін түрі бар. Және бір оңтайлы тұсы, көрші мемлекеттен оқу бітіріп келгендер өз арамызда қызметке тұру жөнінен де көп кедергілерге кезіге қоймайтын.

Новосібір университетіне ал­ғыр, есеп-қисабыңды шеміш­кеше шағатын әрі болашағынан үміт күттіретін «сен тұр, мен атайын» математиктер ғана керек-ті. Жа­қаң, Жақсыбай досымыз сол кезде Мойынқұмның орталығынан келіп, ҚазПИ-дің математика фа­культетіне қиналыссыз оқуға түсіп, көп­пен бірге студенттік дәу­ренді бас­тан кешіп жатқан-ды. Мына тосын хабар жас жігіттің де жүрегін жаулап алды. Жаулап алған себебі, Жақаңның алдында математикалық теңдеудің мың-миллион қипиясын ашу сынағы күтіп тұрған-ды. Білім ине­мен құдық қазғандай, ал шын мәніндегі нағыз математик атанудың мән-мағынасы одан гөрі тереңде. Математиканың өн бо­йында сен іздеген жаһұт-жауһардың бәрі бар, тіпті математика мен поэ­зияның арасында да анау айтқандай айыр­машылық жоқтың қасы. Зама­нымыздың заңғар математигі Ас­қар Жұмаділдаевтың есеп шы­ға­рудан жалыққан сәтінде ойға құйы­ла салатын өлең жолдарын жазып тастайтындығы сірә, содан шығар-ау!

Ауылдағы әке-шеше, ағайын-туыс үшін Новосібір дегені дүниенің қиыр шеті және танымайтын бейтаныс өлке. Әкесі Бидайбек шаруа баққан, адал ең­бегінің арқасында отбасын ішім-жемнен тарықтырмай, ба­ла-шағасын үкілеп өсірген, оқу-тоқудың түбін түсірмесе де, өмірдің беталыс-бағдарынан хабары мол көзі ашық, зерделі адам. Орта мектепті өте жақсы бітірген ұлының талабына қарсылық жасамайтындығы белгілі. «Өзіңнің байламың солай ма, әлде көптің дүрмегіне еріп, қосыла шабудан саумысың?» дейтін өңменіңнен өтетін жалғыз сұрақтың жауабын күткен-ді тағатсыздана. Жақсыбай да­ толыққанды жауап беруге тырыс­ты. Дүрмекке еретіндей емес, іргелі оқу орнының маң­дайдан шертіп қалап ала­тыны қазақстандық он екі студент қана. Мұндай мүмкіндік ендігі жерде кезіге ме, кезікпей ме, кім біл­сін. Ал Бибіхан анамыздың уәйімі көп-ті. Оқу іздеп сонау Ал­маты аспай-ақ, мына тұрған Жамбылда да Жақсыбайға жетіп-артылатындай институт бар ғой деп ішінен күңкілдеп жүргенде Новосібір дегенде шалқасынан түсе жаздады. Осы бір өмірлік штрихты Жақсыбай бүгін жасы сексенге келсе де әлі күнге дейін ұмытпайды. Әкесінің туған аға­лары Әбдірайым, Ноғайбек. Ал Әбдірайым ақсақал өмірден көрген-түйгені мол, ескілікті әң­гі­мелер мен әзіл-қалжыңға келгенде де алдына жан салмайтын дарқан көңіл, төңірегіне топырлатып адам жинап жүретін көпшіл кісі еді. Жазатайым Мойынқұм өңіріне жолы түсе қалған әкім-қаралардың Әбекеңнің шаңырағын аттап өткендері шамалы. Тамыр қуалағанда атақты Ағыбай батыр­дың тұқым-жұрағаты боп келетін қазыналы қарияның көп әңгімесін Жақсыбай да жатқа соғады. Қызы­ға тыңдайсың. Фантазия мен шындық қамшының өріміндей қатар түзіледі. Анасын көндірген де сірә, осы әкесі болар.

Жуырда Новосібір мемлекеттік университеті өзінің алпыс жыл­дығын әлемдік дәрежедегі той-думан ретінде атап өтті. Жо-жоқ, той-думан емес, іскерлік жағ­дайын­да. Осы күндері Жер ша­рының 48 мемлекетінде аталмыш оқу орнының түлектері қызмет істейді екен. Дені математиктер. Жақаңдар осы мәліметті мақ­таныш тұтады. Алғашқы түлек­тердің он екісі Қазақстанда. Тү­гел математиктер. Ғылым жолы­­на түскен пендеңіздің еңбек­ақы­сының шама-шарқы қа­шаннан бел­гілі ғой, бүгіндері де кү­реп алып жатқандары шамалы. Бұл өзі «Айта-айта Алтайды, Жамал апай қартайдының» таусылмайтын жыры. Ғылым саласына бел шешіп кірісетін жастар осы күн­дері тіпті саусақпен санарлық. Бұл проблеманың қашан бір із­ге түсетіндігін тірі жан және тап басып айта алмайды. Ал Жа­қаңдар өмір бойы осы саланың қал-қадерінше кем-құтығын бү­тін­деумен келеді. Аштан өліп, көштен қалып жатқандары шамалы, құдайға шүкір, ұл-қыздарын өсіріп, немерелеріне саналы тәр­бие беріп, пешенеге жазылған не­сі­бені азсынбай да көпсінбей, ел қатарлы тірлік кешуде. Атақты оқу орнының механика-математика факультетін ойдағыдай тә­мамдасымен Ғылым академиясының Математика және механика секторының аға лаборанты болып еңбек жолын бас­тады. Араға екі жыл салып, Мәс­кеудегі КСРО ҒА-ның О.Ю.Шмидт атындағы Жер физикасы институтының аспирантурасына түсіп, кандидаттық диссер­тациясын қорғады. Өзіміздің Сей­с­мология институтының аға ғылыми қызметкері, Қазақ поли­техникалық институтының аға оқытушысы, до­центі және «Қол­данбалы математика» кафе­драсы меңгерушісінің орынба­сары, тәуелсіздік жылдарынан бастап, Алматы автомобиль-жолдары институтының «Жо­ғары математика және есептеу тех­­никасы» кафедрасының меңге­ру­шісі, Көлік және коммуника­ция ака­демиясының доценті, профессоры, ха­лықаралық Эко­ло­гия академиясының акаде­мигі, Алматы технология универ­ситетінің доценті, 60-тан астам ғы­лы­ми және методикалық еңбек­тің ав­­торы. Осыған әр жылдары ма­ра­пат­­талған құрметті атақтарын қо­сы­ңыз... Жас ұл­ғайған сайын шынайы дос­тардың арасы сирексиді, ол – өмір заңы. Ал біз үшін сонау құлыншақ күн­дерден үзеңгі қағысып бірге келе жатқ­ан Еркінбек Баратбаев, Жанұзақ Тоқыбетов, Құрақбай Секеев, Тоғыз­бек Нартанов, Галина Рыс­құлова... секілді әріптестердің жөні бөлек. Басымыз қо­сы­ла қалса таң­ның қалай атып, күннің қалай батқанын аңғармай қаламыз.

Жақаңның сүйікті жары – Дәне­гүл ханым да математик, Сейс­мология инс­титутында ұзақ жыл жемісті қыз­мет істеп, осы таяуда ғана құрметті де­малысқа шықты. Қызы мен ұлдары – Гүлсім, Ержан, Нұржан – өңшең математиктер. Келіндері Шолпан, Дина – банк саласының мамандары. Немерелері – Азамат, Алуа, Жәңгір, Аянат, Айару, Дания, Аделья – Жақаң мен Дәнегүлдің көз қуаныштары. Жәңгірі осы күндері бірнеше мате­матикалық олимпиадаларға қатысып, жүлделі орындарды иеленіп үлгерді. Шетелге де шығып келді. Түбі осы немересі атасының жолын қуып, үмітін ақтайтын секілді.

Сексен. Аяқ-жолын әзер тауып жүре­тін бүкшиген қария дейтін түсінікті бұл жолы мүлдем қаперге алмаңыз. Тіл-аузымыз тасқа, Жақаң әлі тың. Күн сайын­ үш-төрт шақырым жаяу жү­ре­ді. Ертеңгілік мұздай сумен жуы­нады. Шетелден шығатын мате­матикалық ғылыми журналдарда жарық көретін мақалаларды қалт жіберместен астын сызып, мұқият оқиды. Шешімін таптыр­май жүрген математикалық тең­деу­лер шаш-етек­тен. Жә, оның да бір жөні табылар. Кісі­нің ала жібін аттамай адал өмір сүру; жоқ пен бардың ара салмағын безбендеп­, қанағатшыл болу; сыпайы, салмақ­ты, кісі көңілін қалдырмай дос-жа­ранмен кішіпейіл қатынаста тір­лік кешу... түбір астындағы тең­­деудің шеші­мін табудан оңай ғой деймісіз?! Жақ­сыбай Бидай­бек­ұлының мағыналы ғұмыр жа­сын­дағы басты байламы осы! Бәл­кім, тү­бір астындағы теңдеудің ше­ші­мі де осы қағидамен үндесетін болар...

Есберген БОЖАНОВ,

физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, Нью-Йорк академиясының толық мүшесі