Жер қойнауын кімдер игеріп жүр?

Бірыңғай оператор ортақ мүддені қорғай ма?

Әдетте концертке иә болмаса ірі спорттық шараға билет табылмаса, делдалдардың қызметіне еріксіз жүгінетініміз мәлім. Қымбатқа түссе де әйтеуір сол билетті иелену үшін барымызды саламыз. Нәтижесінде кімнің қанжығасы майланатыны айтпаса да түсінікті. Сарапшылар Қазақстандағы геология саласы осыған жетуге жақын қалды дейді.

Бір ай бұрын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық Ғылым академиясының акаде­мигі Серікбек Дәукейді қабыл­дап, кездесуде жер қойнауына қатысты маңызды мәселелер талқыланған еді. Белгілі ға­лым Мемлекет басшысына гео­логиялық зерттеу мен жер қой­науын тиімді пайдалануда биліктің рөлін күшейтіп, тиісті заңға өзгеріс енгізуге ұсыныс білдіргені белгілі. Бұл ұсыныс бизнес-қауымдастық ортасында қызу талқыланды. Мұндай өзгеріс пайдалы қазба­ларды игеруде белгілі бір топ­тың ғана мүддесін көздейді деген уәж де жоқ емес. Неге десеңіз, жер қойнауын игеру мен геологиялық зерттеулер жұмысы «Қазгеология» ҰГК» АҚ уысында кетуі мүмкін деген болжам бар. Бұлай болған жағдайда ұлттық оператор ірі монополиске айналып, пайдалы қазбалар нарығын жалғыз ойыншы басқаруы ғажап емес. Бұл мемлекеттің экономикадағы үлесін азайтып, әділ бәсекелестік ортаны құру стратегиясына қарама-қайшы келуі ықтимал.

Мамандар онсыз да геология секторында мемлекеттің ықпалы артып тұрғанына, сондай-ақ жауапты органдардың саны өсіп бара жат­қанына алаңдаулы. Мұндай конъ­юнктура бюрократияның әрі сыбай­лас жемқорлық тәуекел­де­рі­нің өсуіне әкелуі бек мүмкін. Сол себеп­ті геологтар мемлекеттің рө­­лін күшейтуге үзілді-кесілді қар­сы. Себебі бүгінге дейін Үкі­мет өзінің тиімсіз басқарушы еке­нін көрсетіп келді дейді. Са­рап­­шылар қазірдің өзінде компа­нияның портфелінде ұзақ жыл­дар шаң басқан геологиялық бар­­лау жобалары бар екенін, сол се­кілді жаңа мүмкіндік оның санын арттыруға жол ашатынын естен шығармауға шақырды. Бұ­дан бөлек «Қазгеологияны» қар­­жы­лық индикатор мен табыс жа­ғынан емес, геологиялық ақпа­рат негізінде бағалауға ұсыныс берілді. Осыған байланысты әлеу­мет­тің пікірі екіге жарылды. Бірі бұл бастаманы қолдаса, екін­ші­­лері бұдан белгілі бір топ­тың мүд­де­сі қорғалғаны анық бай­қа­лып тұрғанын айтады.

«Бұл адал бәсекелестікті жояды. Оның үстіне инвесторлардың, жеке компаниялардың отандық на­рыққа қызығушылығы бәсең­де­уі мүмкін. Бұл тұтастай Қаз­ақс­тан­ның инвестициялық тартым­ды­­лығын төмендетеді. Мұндай ұсы­­ныс­тар жасалғанда жеке бі­реу­­лердің мүддесі бар-жоғы тек­се­­ріл­уі тиіс», деп жазды желі қол­да­ну­шылары.

Aurora Minerals Group компа­ния­сының аға геологы Олжас Мұха­меджанов жер қойнауын иге­руде мемлекеттік геологиялық зерт­теу жөніндегі ұлттық опера­тор­­ды тағайындауы жаңа кен орын­­дарын ашуды тежейді деп са­найды. Оның айтуынша, бұл мәсе­леде мемлекеттік компа­ния­лардың тиімділігі төмен. Мұны әлемдік статистика да көр­сетіп отыр. Мәселен, әлемдегі бар­лық кен орындарының 65%-ы юниор­лық компаниялармен ашыл­ған. Осы орайда мемлекеттік компа­ния­­лар­дың үлесі небәрі – 5%.

– Жер қойнауы туралы Кодекс әзірленгенде геологиялық барлау сала­сы­ның көшбасшы елдерінің (Аус­тралия, Канада, Чили) тә­жіри­­бесі есепке алынғаны бел­гі­лі. Алайда, аталған мемлекеттер­де жер қойнауын игеруде мемле­кет­тік геологиялық зерттеу жұ­мыс­тарының басым құқығы ұлт­тық опе­ра­торға берілмейді. Олар­дың алдына тек кен орындарын анық­тау міндеті қойылады. Ал оны игеру жұмыстары бәсе­кел­ес­тік ортаға беріледі. Елімізде гео­ло­гия саласына жауапты мем­ле­кет­тік органдар тым көп. Бұрын оны­мен бір министрлік айна­лыс­са, қазір екеу. Ал мұнай сала­сы­на жауапты ведомство тіпті үшеу. Әрқайсысында тиісті комитеттер, департаменттер, енші­лес ұйымдар, компаниялар бар. Инвестор барлық сұраққа «бір терезе» қағидасы бойынша жауап алады деген уәде қайда? Мемле­кет­тік компаниялар жыл сайын тұрақты түрде субсидия алады. Бұл компаниялардың барлық мәсе­ле­лерде басымдыққа ие екенді­гі түсінікті. Олармен қалай бәсеке­лес­уге болады? На­рық­ты одан әрі моно­полия­лан­дыр­ғы­сы келеді. Бұл мемлекеттің эконо­микадағы үлесін қысқартуға ба­ғыт­талған қазіргі саясатына толы­ғы­­мен қайшы, – деді О.Мұха­мед­жанов.

 Бизнес тағы шет қалады

«Қазгеология» мемлекеттік геоло­гиялық зерттеулерден басқа ком­мерциялық жұмыстармен де айналысады. Мәселен, шетелдік инвес­торлармен бірлескен кәсіпо­рын­дар құрып, кен орындарын игеруге кірісіп жүр. Сөйтіп мем­лек­ет­тік мүддеге байланысты жұ­мыс­тар назардан тыс қалып отыр. Сондай-ақ «Қазгеологияда» сервистік қызметтер көрсетіледі. «Қаншама техника сатып алынды. Мұндай техниканың барлығын алудың қажеті жоқ. Себебі нарық­та қызмет көрсететін компания­лар көп» дейді «Тау-Кен Самұрық» ҰТК» АҚ Басқарма төрағасы Қанат Құдайберген.

– Біздің айтайын дегеніміз, бір ұлттық оператор бар – «Қазгео­ақпарат» республикалық геоло­гия­лық ақпарат орталығы. Қазір тағы бір ұлттық оператор қ­ұ­рыл­мақ. Былайша айтқанда, рес­пуб­­ликалық бюджеттен ақша бөлі­ніп, оны бұрғылау және зерт­теу жұмыстарына жұм­сай­ды. Бұл мемлекеттік қара­жат­ты шығындау. Осылайша бизнес тағы да шет қалады. Яғни, биліктің бизнеске ықпа­лын азайту, мемлекеттің эко­но­мик­адағы үлесін қысқарту, бәсекелестік нарықты дамыту мәселесі сөз жүзінде қал­мақ. Бұл ел қазынасынан қыр­уар қаражатты талап етеді. Біз­дің ұсынып отырғанымыз – ұлт­тық оператордың жаны­нан коммерциялық емес ұйым құру. Мысалы, АҚШ-та Ұлт­тық геологиялық орталығы, Англия­да Ұлттық геологиялық қыз­ме­ті жұмыс істейді. Бұлар ком­мер­ция­лық емес мемлекеттік ұйымдар. Мұн­дай ұйымдар Канада, Аустралия және Чили сынды ел­дер­­­де де бар. Бізде XIX ғасырдан бері геологияға қатысты жиналған мәлімет өте көп. Соның барлығын жинақтап, коммерциялық емес ортақ ұйым құрылса орынды болар еді. Оған 250 млрд теңге қажет емес. Мәліметтер бір жерге жиналса, жеке бизнес өзіне қажетті кен орны туралы ақпаратты алып, оны игеру өзіне жүктеледі, – деді Қ.Құдайберген.

 Министрлік не дейді?

Әйтсе де бұл айтылғандармен жауапты ведомство өкілдері келіс­пей­ді. Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің орынбасары Санжар Жаркешов алдымен «жер қойнауын мем­лек­ет­тік зерттеу» мен «барлау» ұғымдарын шатастыруға бол­май­тынын айтады. Ұлттық опе­ратор­ға тек жер қойнауын зерттеу жұмыс­тары жүктелмек. Бұл үлкен тәуекелді талап етеді. Мұнда мың­нан бір мүмкіндік қана сәтті болуы мүмкін дейді вице-министр.

– Геологиялық барлаумен қазір­­гідей жекеменшік компа­ния­­лар айналыса береді. Оған ешкімнің қарсылығы жоқ. Олар бұрғылау жұмыстарымен де айна­лы­сады. Мәселен, жер қойнауын зерттеу қиындығы көп, күр­де­лі кезең. Осы іске жеке компаниялар бармайтыны анық. Мұны әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Жаңа кен орнын ашу мүмкіндігі мыңнан бір болғанда, кез келген кәсіпкер мұндай тәуе­келден бас тарта­тыны бел­гі­лі. Дәл осындай жағдайда мем­ле­кет­тің орны бөлек. Неге? Өйт­кені, мемлекеттің алдын­да стратегиялық тапсырмалар тұр. Міне, сол тәуекел «Қаз­ге­­о­ло­гияға» артылатын болады. «Қаз­геологиядан» басқа бұл мін­детті ешкім атқара алмайды. «Тау-Кен Самұрық», иә болмаса юни­орлық компаниялар ондай тәуе­келге бармайды. Ұлттық операторды тағайындау бойынша қосымша бюджеттің қара­жаты қажет емес. Кез кел­ген юниорлық компания «Бі­рін­ші келген – бірінші алады» қағи­да­сы негізінде қалаған учаскесін бар­лауға алуға құқылы. Демек, на­рық­ты монополияландыру тура­лы айту негізсіз, – деді С.Жаркешов.

Мәліметтер қоры орталықтандырылған ба?

Мамандардың сөзіне сүйен­сек, тәуелсіздігімізге 30 жылға жуық­таса да отандық геология саласы кеңестік жүйеден әлі ары­ла алмай келеді. Бұл да сала­ның шатқаяқтауына негізгі себеп болып отыр. Геология жер құрылысы туралы ғылым болған­дықтан, ғылыми-зерттеу орталық­тары болуы тиіс. Демек, ғылы­ми салаға екпін берілу қажет. Өкі­ніш­ке қарай, институттардың біраз бөлігі тоқырады. Гео­логия­лық мемлекеттік компания­лар ведомстволарға айналды. Зерт­те­ліп, іске қосылған нысан­дар­дың дені Кеңес Одағы кезінде ашыл­ған. Одан кейін бірде-бір ірі көлемдегі пайдалы қазба орындары табылмаған. Ресми статис­­­тика көрсеткендей Қазақстанда жер қойнауының 25%-на ғана геологиялық жұмыстар жасалған. Бұл әлі 75%-ы игерілмегенін аңғартады. Басқа елдердің тә­жірибесін қарайтын болсақ, қазір геологияны дамыту жағынан Моңғолия, Намибия, Сьерра Леоне сынды мемлекеттер алға шы­ғып кеткен екен. Оның бас­ты себебі, олар геологиялық мә­л­і­­­­мет­терді біріктіріп, арна­йы цифр­­лы карта әзірлеген. «Біз­дің жа­уапты министрліктен сұ­рап отыр­ға­нымыз да осы» деді Қ.Құ­дай­берген. Десе де Экология, гео­логия және табиғи ресурстар министр­лігінің бұған айтар өз уәжі бар. С.Жаркешовтың айтуынша, жер қойнауына мем­ле­кеттік геологиялық зерттеу жұ­мыс­тары республикалық бюджет есебінен жүргізіледі. Жыл сайын бұл мақсатқа шамамен 6-7 млрд теңге жұмсалады. Ал оның нәти­же­лерін геология комитетінің интерак­тивті картасынан табуға бола­ды деп нақтылады вице-министр. Қажетті ақпарат жер қойнауын игерушілердің барлы­ғы­на ашық, деді ведомство өкілі.

P.S. Тараптар тартысы немен және қашан аяқталатыны белгісіз. Бір анығы, екі жақта да мүдделердің айқасы өрбігені күмәнсіз. Ең бастысы, бұдан ұлттық экономикаға нұқсан келмесе игі.