Аға мен іні

Бұл жазба 2015 жылы, яғни Есенбер­лин­нің туғанына 100 жыл толуына орай Нұр-Сұлтан қалалық Тілдерді дамыту басқармасына қарасты «Руханият» ор­талығы құрастырған жинаққа, Ахмет Дүйсенбаевтың қазақша­лауымен жарық көрді. Биыл заңғар жазу­шының 105 жылдық мерейі. Осы орайда өмір­дің небір ауыр тауқыметін бастан өткере жү­ріп, кісіліктің туын жықпаған, бірі – қазақ тарихының әдеби-көркем нұсқасын жасап, ұзақ жыл отарлану салдарынан талқандалып, жойдасыз тапталған ұлт санасын қайта тірілт­се, екіншісі тех­ника саласының маманы ретінде өнер­тапқыштығымен тарихта қалды.

Ағасы жайлы жазған құнды естелігінде Раунақ: «Біз ерте жетім қалдық. 1920 жылы әкеміз, 1924 жылы анамыз дүниеден өтті... Жетім қалған бізді алдандыру үшін Ілияс ертегі айтатын. Ертегілері өте қызық жəне бітпейтін. Мен оның осыншама көп ертегі білетініне таңғалатын едім. Кейін түсінгенім: ол ертегілерді өзі ойлап табады екен. Болашақ жазушының табиғи дарыны сол балалық шақта қалыпты» депті.

Расында, «Арманың қаншалық ас­қақ болса, астыңдағы арғымағың да сон­шалық шабысты келеді» деп ұлы қаған Шыңғыс айтқандай, Ілиястың бала кезін­де арманы асқақ, қиялы жүйрік, танымы тұңғиық, зердесі терең болғанын іні сөзінен аңғарамыз. Олай болмағанда, жеті ғасырлық жабық тарихқа тыңнан түрен салмас еді.

Оның сыртында Ілияс ес білгелі ел ішін­дегі есті адамдардың сөзіне құлақ тү­ріп, көне эпостық жырлардың рухани нәріне сусы­ны қанып, халқымыздың азат­тығы үшін арпаласқан арыстар жайлы жақ­сы қа­ныққан. Бұл туралы іні естелігінде: «Ат­басар­дан 40 шақырым жерде «Балуан көл» дейтін ауыл болды. Осында көп жыр айтатын Қақбай деген адам тұрды. Ілияс ал­ғаш рет Асан қайғы, Бұқар жырау, Еді­ге, Қобы­ланды, Абылай, Кенесары, т.б. «Алтын Орда» мен «Көшпенділер» три­логиясының кейіп­керлерін Қақбайдың аузынан естіді» дейді.

Шын мәнінде, Ілияс Есенберлин өзі­не дейін жан баласының тісі батып, жазуға қуаты жетпеген тың тақырыпқа бой­лау ар­қылы өзі де зор тұлғаға айнал­ды. Жазушы Қаб­деш Жұмаділов: «Алпысыншы-жетпісінші жыл­дарда тарихи романдар көшін бастаған Есенберлин ұлт­тық сананың оянуына, тарихи зерденің жаң­ғыруына өлшеусіз үлес қосты. Кей­де осы кісі маған кешегі Ахмет пен Әлихан­ның сар­қыты сияқты көрінетін» десе, інісі Рау­нақ көзін ашқалы өз халқының қасі­ретті тұрмысын көріп, ол жұртының жеті ғасырлық аласапыранға толы тарихын қо­паруы тегін емес. Ілияс өз мамандығы тау-кен инженерін атқарып, жанын бағып жү­ре берсе кім кінәлар еді? Оған дәті бар­­мады. Өйткені біреудің қайғысына ортақтасу Ілиястың ерекшелігі болатын деп толғайды.

Уақыт өтіп, заман өзгерсе де адамның санасына өшпес із тастаған бәзбір оқи­ғаның табы кете қоймайды-ау. Мысалы, Раунақтың естелігінде: «Оқу жылы басталды. Күздің қара суығы. Мен мектепке жалаңаяқ келдім. Сабақ аяқталғанда далада қар жауды... Ағам мені арқасына отырғызды да жүріп кетті. Жолдың үштен бірін өттік. Үй әлі алыс. Ағам шаршады. Ол аздай қатты суық ая­ғымды қарып шы­датпады. Ағама мені жерге түсіруін өтіндім. Ол көнді, мен жүгіре жө­нелдім. Одан әрі не болғаны есімде жоқ. Үшін­ші күні есімді жидым...» Қандай қиын күндер.

Әсіресе аштық жылдары 16 жастағы Ілияс шеткі қазақ ауылдарынан Қарсақ­пайға ағылған аш халыққа жаны ашып, халықты аштықтан құтқаруды өтініп аудан­дық партия хатшысы Теляевқа хат жазып, шырылдайды. – Бір күні – дейді Раунақ естелігінде: «Ілияс үйге 5-6 жаста баласы бар бір адамды ертіп келді. Ол кісі «Барлық туыстарым аштан өлді. Мына бала өлсе, әулеттің тұқымы құрығалы тұр» де күңіренді. Оған қолұшын бермеуге дәтіміз бармады. Оны аман алып қалдық».

Қос ғаріп осылай ер жетіпті. Раунақ аға­сынан кем соқпаған үлкен ғалым. Атақты «Кировец» тракторын жасап шығар­ған­дардың бірі және «Боран» атты ғарыш кемесі көкке көте­рілгенде оның өртке шыдамды сыртқы қабыршық қабаты Раунақ ойлап тапқан құпия материал екенін ел біле бермейді.