Соңғы жылдары елімізде студенттердің тамағы мен мектептердегі ас мәзіріне қатысты әлеуметтік зерттеулер жүргізіп жүрген ұйымдар бар. Бұл бастамалар толыққанды статистика демесек те, толайым пайымдар жасауға негіз бола алады. Мәселен, Алматының жоғары оқу орындары мен колледж студенттері арасында жүргізілген сауалдама нәтижелері дұрыс тамақтануға жүрдім-бардым қарамау керектігін кезекті рет дәйектеп отыр.
Мысалы, ЖОО студенттерінің 46 пайызы күніне тамаққа 500-1000 теңге жұмсайтынын мәлімдесе, колледж студенттерінің 42 пайызы осы шамада азықтанады. 1000-2000 теңге аралығында ЖОО-ларда 38 пайызы, колледжде 41 пайызы тамақ іше алады. Университеттерде күніне 2 мың теңгеден жоғары сомаға ас ішетіндер – 16, колледжерде – 17 пайыз. Және сауалдамаға қатысқан студенттер ата-аналарымен тұра ма, әлде жатақханада тұра ма, бұл да ескерілген.
Енді осы сандардан-ақ студенттердің жартысына жуығы ашқұрсақ жүретінін аңғару қиын емес. Табыс тауып отырған ересектер қауымы күніне 500-1000 теңгеге шамамен не сатып алуға болатынын болжай алады. Тек түскі астың өзіне күніне орта есеппен 1200 теңге кетеді. Өсіп келе жатқан жас ағза уақтылы, кемінде үш мезгіл тамақтануға тиісті болса, онда денсаулықты сақтау межесі алыстай түсетіні аян.
Сондықтан да ЖОО студенттерінің 37 пайызында, колледждегілердің 29 пайызында асқазан-ішек жолдарында кінәрат табылып қана қоймай, емделіп, ауруханаға жатып шыққан. Тіпті ЖОО студенттерінің 54 пайызы, колледж студенттерінің 66 пайызы тамақтан уланған.
Аурудың аз дегенде 60 пайызы астан болатынын қарапайым тілмен түсіндіріп шыққан Қазақ тамақтану академиясының президенті, академик Төрегелді Шарманов:
– Ұлт денсаулығын сақтауда жастардың дұрыс тамақтана білуін жастайынан қалыптастыру, насихаттау ұсақ-түйек емес. Бұл мемлекеттік деңгейде ұдайы зерттеліп, бағамдалып отыратын іс болуы қажет. Әйтпесе неге АҚШ сияқты ішіп-жемі жеткілікті елде тамақтану мәселелерін зерттейін 40 бірдей ғылым-зерттеу орталығы бар? – дейді.
Қазақ тағамтану академиясында өткен жиында еркін әңгіме жүрді. Студенттер мен журналистер академик Төрегелді Шармановқа, «Аман-саулық» ҚҚ президенті, дәрігер Бақыт Түменова мен AlmaU университетінің оқытушысы Гүлнар Әсемқұловаға кезегімен сауал қойды.
«Біз жиі ауырамыз. Себебі денсаулығымызға немқұрайлы қараймыз. Әлемде бәрі тез өзгеріп, өмір арнасы біздерді де өзгертуде. Сондықтан дені сау, табысты болып, ұзақ әрі белсенді өмір сүру үшін өз өміріңді жақсы арнаға бұру керек. Ал біздің міндетіміз – жастарды дұрыс тамақтануға дағдыландыру», дейді Төрегелді Шарманов.
Сонымен зерттеу жүргізу ісіне AlmaU университетінің 1-курсында оқитын 21 студенті тартылған. Жобаның далалық іс-шаралары 2019 жылдың 25 қыркүйегі мен 25 қарашасы аралығында өтіп, оған AlmaU, ҚазҰУ, АЭЖБУ, ЕЮА, КНТУ, ҚазХҚӘТУ және ҚАУ, Тұран, АМЖТ колледждерінің студенттері қатысқан. Барлығы 1049 респондент сұралып, сауалдамаға 652 ЖОО студенті және 397 колледж студенті тартылған.
Және бір назар аударатын жайт, әлеуметтік сауалдамалар жүргізген студенттерді басқа оқу орындары кіргізгісі, жолатқысы келмеген. Көпшілігі күмәнмен қарап, олардың зерттеулеріне кәдімгідей кедергілер келтірген.
– Оқу орындарында әлеуметтік зерттеулер жүргізген кезімізде біраз қиындықтарға тап болдық. Студенттер мұндай сауалдамаларға немқұрайлы қарады. Күніне тамаққа қанша ақша жұмсайтындарын айтқысы келмеген жастар жиі жолықты. Бұл істі жүргізудің маңыздылығын түсіндіріп отыру оңайға түскен жоқ, – дейді студенттердің өздері.
Шындап келгенде, алыс облыстардан келіп, жоғары білім алып отырған жастар азық-түлікке ақшалары тапшы екенін ашып айтуға намыстанған, ұялған десе де болады. Ал мұның бәрін осы әлеуметтік сауалдаманы жүргізген Алматы Менеджмент университетінің студенттері алға тартты.
Әлеуметтік зерттеудің ең маңызды тұсы пайдалылығы теңшелген ас мәзіріне құрылып, респонденттерге қандай тағамды жиі қолданатындарын көрсету ұсынылған.
Жоғары оқу орындарының сұралған студенттерінің 31 пайызға жуығы және колледждердің сұралған студенттерінің 24 пайызы денсаулықтарындағы кінәраттар дұрыс тамақтанбағандықтан болғанын мойындайды. Бұл ретте ЖОО студенттерінің 69 пайызы, колледж студенттерінің 56 пайызы медициналық көмекке жүгінген. Тамақтануға байланысты ең көп таралған мәселелер қатарында улану, гастрит, асқазан жарасы, панкреатит, аллергия, тері бөртпелері бар.
Ал енді ЖОО мен колледждерде дұрыс тамақтануды насихаттауға қатысты ақпараттық жұмыстар жүре ме деген сауалға ЖОО студенттерінің 72 пайызы, колледждегілердің 74 пайызы «жоқ» деп жауап берген.
«Пайдалылығы теңшелген тамақ жастардың денсаулығын қалыптастыруда маңызды фактор болып табылады. Алынған мәліметтер студент жастардың дұрыс тамақтанбауға байланысты барлық қауіп факторларын жете бағаламайтынын көрсетеді. Алматы студенттерінің көпшілігінде асқазан-ішек жолдарының проблемалары бар. Көпшілігі гастрит, асқазан жарасы, панкреатит, тері бөртпелері және аллергия сияқты ауруларға тап болған. Біздің физикалық денсаулығымыз, өмір сүру ұзақтығы, иммунитет және зат алмасу жай-күйі саламатты тамақтанумен тікелей байланысты. Ересек жаста денсаулықтың ауыр проблемаларын болдырмау үшін бұл туралы бүгін ойлану қажет. Сондықтан Қазақстанның барлық оқу орындарында дұрыс тамақтануды насихаттайтын ақпараттық жұмысты жүйелі түрде жүргізу қажет деп есептеймін», деді Бақыт Түменова.
«Осыдан 10 жыл бұрын адам өлімінің 80 пайызы жұқпалы емес аурулардан болатын. Қазір бұл көрсеткіш 82-88 пайыз арасында тұр. Оның 55 пайызы жүрек-қан тамырлары аурулары, 18 пайызы онкологиялық аурулар, қалғаны қант диабеті мен өкпе аурулары. Жүрек қан тамырлары, диабет, май басу бала кезден басталады. Студенттік кезеңдер туралы айтпай-ақ қояйық. Инфаркт, инсульт, диабет, атеросклероз жасарып барады. Артық салмақ, май басу көрсеткіші де солай. Қантты екі есе көп тұтынамыз. Төрегелді Шарманұлы қайталап айтқанды жақсы көретін сөз бар: «қант дегеніңіз – ақ, тәтті, токсиндік, қатерлі у». Қант сияқты қатты, трансмайды да екі есе көп тұтынамыз. Мұның бәрі фаст-фудтарда, кондитерлік өнімдерде, нан өнімдерінде көп кездеседі. Жастарда көп таңдау жоқ, сондықтан пайда мен зиянға қарамай тұтына береді. Сол сияқты тұзды да 4 есеге жуық нормадан артық пайдаланамыз. Міне, осының бәрінен кейін әлгі жүрек-қан тамырлары аурулары, диабет, өзге де қатерлі аурулар қайдан шықты деуге болмайды», дейді Қазақ Тағамтану академиясының профессоры, ғылым докторы Шәміл Тәжібаев.
ДДҰ дұрыс тамақтану мәселесін адамзат үшін ең басты, шешуші фактор деп қарайды. ДДҰ мәліметі бойынша әлемде 500 млн адам аштық жағдайда екен, жыл сайын 8 млн бала дұрыс тамақтана алмағандықтан, яки жұқпалы аурулардан шетінейді.
Не десек те, ауру-сырқауға душар ететін факторлардың ішінде 60-80 пайызы дұрыс тамақтанбағандықтан. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) мәліметі бойынша, Еуропада 65 жастағы адамдардың 12 пайызы тек дұрыс тамақтанбау салдарынан қайтыс болады.
АҚШ-та тамақтану мәселесін дұрыстау арқылы жүрек-қан тамыр ауруларынан болатын өлім-жітімді 2/3-ге азайтуға қол жеткізген.
Алиментарлық аурулар, тағамға тікелей байланысты аурулар қатарына – инфаркт, инсульт, атеросклероз, қантты диабет, семіздік, анемия, зоб, обырдың кейбір түрлері жатады.
Жыл сайын 30 млн (яғни 23,8%) бала кемтар болып туады. Нәруыз (протеин) жетіспеушілігінен 5 жасқа дейінгі 150 млн бала зардап шегіп отыр. Йод жеткіліксіздігінен 740 млн адам дертті жағдайда жүреді. А витамині жеткіліксіздігінен 5 жасқа дейінгі 2,8 млн баланың көзі нашар көреді. Темір тапшылықты анемиямен ауыратындар саны (ТТА) – 2 млрд. Семіздікке 300 млн ересек адам және 17,6 млн бала шалдыққан. Обыр (қатерлі ісік) ауруына шалдыққандар саны – 10,3 млн адам.
Жер бетінде егде тартқан жандардың 540 миллионға жуығы нашар тамақтанады. Сүйектің боркеміктенуі, яғни остеопорозбен 2 млн адам ауырады екен, демек, бұл ортан жіліктің, ұршық, омыртқаның сынуы деп біліңіз.
Қорыта айтқанда, бүгін ас мәзіріне мән бермеген, өз денсаулығына жүрдім-бардым қараған жастардың барлығы да келешекте науқас болады, дейді соңғы жылдары осы әлеуметтік зерттеулерді жүргізіп келе жатқан «Аман-саулық» қоғамдық қорының өкілі.
АЛМАТЫ