Мәслихаттар түйінді мәселені шеше ала ма?

Халық сенімі – үлкен жауапкершілік

Президент тарапынан айтыл­ған ескертпенің ішкі мәніне те­ре­ңі­рек үңілер болсақ, мәселе жер­гі­лікті мемлекеттік басқару ж­ұ­­мысын жандандырумен қатар тиісті әкімшілік-аумақтық бө­лі­ніс аумағында тұратын тұр­ғын­­дардың, яғни жергілікті қоғам­­дас­тықтың белсен­ді­лігін арт­­ты­руға, заңнамалар аясында өңірлердегі маңызды мәсе­ле­лер­ді дербес шешуге бағыт­тал­ған жергілікті өзін өзі бас­қа­ру қыз­­метін жетілдіруге, ти­істі ша­раларды белгілейтін және олар­­дың жүзеге асырылуын бақы­лай­­тын жергілікті өкіл­ді орган – мәс­лихат­тардың жұ­мысын уа­қыт талабына сай ұйым­дас­ты­­руға да қатысты екені ай­қын аң­­ға­­рылады.

Жалпы, жергілікті қоғам­дас­­­тық, жер­гі­лікті өзін өзі бас­қару қызметі, жер­гі­лікті өкіл­ді орган (мәслихат) және жер­­гі­лік­ті атқарушы билік төрт­ті­­гі­нің үй­ле­сім тауып жұмыс іс­те­уі аса ма­ңызды. Егер олардың ара­сын­да үйлесімді жұмыс болмаса, ашық­тық, тұрғындардың ой-пікі­рі­мен санасу жолға қойыл­май­ды, түйт­кіл­дерді анық­тау, оны оңтайлы шешу ісі ты­ғы­рық­­қа ті­ре­ліп, өзекті мәсе­ле­лер қор­­да­ла­на түседі.

Аталған «төрттіктің» әрқай­сы­­сының да өзіндік маңызы зор. Әсіресе жергілікті қоғам­дас­­­тықты, жергілікті өзін өзі бас­­­қару қызметін ілгерілетуде, өзекті мә­се­лелерді атқарушы би­лік­­тің на­­за­рына дәлелді түрде ұсы­ну­да мәс­лихаттардың орны ерек­ше еке­ні даусыз.

Жергілікті халық өзін тол­ған­дырған әлеуметтік-эко­но­ми­ка­лық тұрғыдағы көптеген сұрақ­тың жауабын негізінен өзде­рі сайлаған, сенім білдірген мәс­ли­хаттар депутаттарынан алғысы келеді. Өйткені оларды билікпен байланыс­­тырушы «алтын көпір» санайды. Ал мәслихаттар сенім биігінен көрінбей, тұрғындардың тілегін тыңдап, сөзін сөйлемесе, биліктің ығында кетсе, онда ол әлеуметтің арқа сүйері, проблемаларды қозғайтын күш болудан қалады...

Қазіргі таңда өңірлерде қор­да­лан­ған мәселелер баршы­лық. Олардың ішінде қоғамдық, этнос­ара­лық ке­лі­сімге, әлеуметтік-эко­номикалық сала­ға қатысты мәсе­лелер ерекше атала­ды. Бұл жағ­даяттар сөз болғанда бі­рін­ші кезекте жергілікті атқарушы би­­лік­­­­пен қатар жергілікті өкілді орган – мәс­ли­хат­тардың жұмысы да сынға алынады. Осы орайда «Жергілікті өзін өзі басқару сала­сындағы, аймақтардың әлеу­меттік-экономикалық дамуын­дағы және қоғам сенімін нығай­ту­дағы мәслихаттардың шынайы рөлі қандай?» деген маз­мұн­да­ғы сұрақ алдымызды кесе-көл­де­нең­дейді.

Иә, мәслихаттардың қо­ғам­да­ғы рөлі қандай? Бұл сауал­ға нақты жауап беру қиын. Десек те, мәслихаттардың қыз­ме­тіне көңілі толмайтындар жеткілікті. Жер­­­гілікті органдардың жұмы­сы­­на сын көз­бен қарайтын аға­йын депутаттардың өзде­рі сай­ланған өңірлердің қорда­лан­ған мәселелерін күн тәртібіне шығара бер­мей­тінін алға тар­та­ды. Бұл жайт мәслихат депутат­та­рының халықпен етене аралас­­пайтынынан, жұртпен кері байланыс орнатуға жүрдім-бар­дым қарайтынынан туындайды. Халық арасында олардың жұрт­­пен тығыз байланыс ор­нат­­пауының басты себебін депутаттық мандатқа талас ке­зін­де жеңімпаз тұлғалардың кө­­біне сайлаушылардың емес, әкім­дердің қолдауына сүйе­ніп барып депутат атанып жата­тынынан іздейтіндер көп. Бұл өз кезе­гінде кейбір мәсли­хаттар де­пут­аттарының өз сай­лау­шы­ларының емес, тиісті аумақ­тық әкімдердің ыңғайында жұмыс істеуіне сайлау науқаны кезінен негіз қаланатынын аңғартса керек. Бұл үрдіс тұрғындар үшін атқарушы биліктен «ақырып тұ­рып теңдік сұрайтын» депутатты жарыққа шығара қоймайды...

 Өкілді орган ықпалды институт болуы тиіс

Соңғы деректер бойынша облыс­тық, қалалық және аудан­дық жергілікті өкілді органдарды қоса есептегенде елімізде 216 мәс­лихат бар (17 аймақтық, 36 қала­лық және 163 аудандық). Олар­дың құрамына барлығы 3190 депутат мүше. Түсіне біл­ген­ге, бұл әлеуетті күш.

Басқасын былай қойғанда, мәсли­хаттардың тиісті аумақты дамыту жос­парларын, әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды, жергілікті бюджетті және ола­р­дың атқарылуы туралы есеп­тер­­ді бекіту құзыретіне ие болуы­ның өзі олардың қоғамдағы ықпалын көр­­сетеді... Егер аталған құжат­тар­ды мәслихат екі рет бекітпесе, мәс­ли­хат әкімге сенімсіздік біл­ді­ру туралы мәселе көтере алады. Дәлірегі, мұндай жағдайда мәслихат өз депутаттарының жалпы санының көпшiлiк дауысымен әкiмге сенiмсiздiк бiлдiруге және тиiсiнше Президенттiң не жоғары тұр­ған әкiмнiң алды­на оны қызметiнен босату жө­нiн­­де мәселе қоюға құқылы. Әкім­ге сенімсіздік білдірілген жағ­дай­да, мәслихат сессиясының ше­шімі Президентке не жоғары тұрған әкімге дереу жолданады. Бір қарағанда бұл үрдістер мәслихаттардың ықпалды инс­титут екенін білдіретін секіл­ді. Алайда «Қазақстан Рес­пуб­ликасындағы жергілікті мем­ле­кет­тік басқару және өзін өзі басқару туралы» заңда: «Қазақстан Рес­пуб­ликасының Президенті не жо­ға­ры тұрған әкiм сенімсіздік білдіру туралы мәслихат сессия­сы­ның шешiмін алған күннен бастап он жұмыс күні ішінде әкім­нің өкілеттігін тоқтату туралы мәсе­ле­нi қарайды не оған өз мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады», делінген. Заңдағы «оған өз мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады» деген жолдар әкімге сенім­сіздік білдіру жөніндегі мәс­­лихат сессиясы шешімінің мәнін жоюы әбден мүмкін. Мұ­ның өзі мәслихаттардың батыл іс-қимылдарға баруына ке­дер­­гі кел­­тірмей қоймайды.

Тағы бір тоқтала кетер жайт, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) әкімдері қызметіне кан­дидатураларды тағайындауға мәс­лихат үшінші рет келісім бермесе, облыс әкімі Президентке жазбаша хабарлайды және тиіс­ті мәс­лихаттың өкілеттігін мер­зiм­iнен бұрын тоқтату туралы мәселе қоя алады. Бұл жағдай да мәс­лихаттардың кең ты­ныс­­та­уына мүмкіндік бермейтін қа­дам. Айналып келгенде, біз жоғарыда сөз еткен мәселелер мәс­лихаттардың атқарушы би­лік­­ке, дәлірегі әкімдерге тәуел­ді­лігін күшейтеді.

Осы орайда Орал қалалық мәсли­хатының №9 округ бойынша депутаты Жантас Сафуллиннің пікірін келтіре кетсек.

– Орнымен пайдалана білсе, мәслихат депутаттарының тәуір құзыреті, пәрмені бар. Олардың негіз­гі қызметі – мәслихат сес­сия­л­арына қатысу, өзі өкілі бол­ған облыстың, қаланың, аудан­­ның бюджетін бекітуге араласу. Сол арқылы өзі сайланған аумақтың мәсе­лелерін шешіп, тұр­ғын­дар­дың талап-тілектерін орын­дау­ға ұмтылу. Бюджет сес­сия­да бекітілместен бұрын әуелі мәс­лихаттағы комиссия оты­рыс­­тарында талқыланады. Мұнда әкімшіліктің сәйкесінше бөлім­дері немесе басқармалары дайын­­даған, әкім құптаған жоба қара­ла­ды. Осы тал­қылауға қатысу арқылы депутат өз өкі­ле­тін жүзеге асырады. Әдетте комиссия отырысы сессия жақындағанда өтеді. Депутаттар өз округтеріндегі мәсе­­лені айтқанымен уақыттың тығыз­­дығына әрі мемлекеттің қара­­жатын уақтылы игеру қажет­­тігіне байланысты ақы­рын­да әкім­шілік ұсынған бюджетті бекітеді. Бұдан бөлек, мәслихат депутаттары жоғарыдан ұсы­ныл­­ған облыс, қала, аудан әкім­де­рінің кандидатын мақұл­да­й­ды. Заң бойынша кандидатты мақұлдамай, қайтарып жіберуге құзыреті бар. Бірақ біздің еліміздің тәжірибесінде мұндай оқиға болмаған сияқты. Бұл басқару жүйесіндегі үлкен олқылық деп ойлаймын. Мұның астарында көп мәселе жатыр. Мәслихаттар депутаттары арасында «жоғарыдан ұсынылған әкімнің кандидатурасына қарсылық білдіру – жүйеге қарсы шығу» деген ой қалыптасып қалғандай көрінеді, – дейді депутат.

Сондай-ақ Ж. Сафуллин мә­с­ли­хаттар депут­аттарының беде­лін, жауап­кер­ші­лі­гін көтер­мей тұр­ған бірнеше себеп бар еке­нін айтады.

– Біріншіден, облыстық, қала­лық немесе аудандық мәсли­хат­­тар депутаттары депутаттық қыз­меті үшін еңбекақы алмайды. Бұл жалақы алмаған депутаттар өзіне қоғамдық жауапкершілік алға­нымен, құқықтық тұрғыда аса үлкен міндеттеме алған жоқ деген сөз. Екінші мәселе – әдет­те депутаттардың бір бөлігі – кә­сіпкерлер, бір бөлігі – мем­ле­кеттік қызметпен байланысты тұл­ғалар болып келеді. Кәсіп­кер­лердің бәрі де кәсібіне байланысты мем­лекеттен рұқсат алады немесе мемлекеттік тен­дер­­лерге қатысады. Көп жағ­­дайда ірі кә­сіп­кер депутат­тар қайы­рым­дылық шараларын жасап, қиыншылыққа тап болғандарға көмек беруге тырысады. Ал мемлекеттік кәсіпорын, мемлекет иелігіндегі ЖШС, АҚ басшылары тікелей мемлекеттік жүйе­­нің адамы ретінде осы лауаз­ы­мынан жалақы алып отыр­ған соң, негізгі жұмысы сол бол­ған­дықтан депутаттық жұм­ы­сы­­на бел шешіп кірісуге мүм­кін­­дігі бола бермейді. Үшінші мәсе­ле – депутат өзіне шағыммен кел­ген сайлаушыны қабыл­дап, ша­ғым­данушылардың мәселесі бо­йынша тиісті орын­дар­ға хат жібереді. Одан артыққа күші жетпейді. Алғаш сайланған кезінде белсенділік танытып, тиісті орындарға сауал хат жібереді, бірақ біраз уақыт өткен соң оның өзі де көп мәселені шеше алмайтынына көзі жетеді, – дейді мәслихат депутаты.

Жамбыл облыстық мәсли­ха­ты­ның депутаты Масат Берік­тің мәс­­­лихаттардың рөлін арт­тыра түсуге қа­тыс­ты ұсыныс-пікі­рін де келтіре кетейік.

– Мәсли­хат­­тардың бе­делі, абыройы мәслихат қыз­ме­­тінің пәр­менділігіне, оның әр де­путатының белсен­ді­лігіне, мін­дет­теріне деген жауап­кер­ші­лік­теріне, қара­па­йым ха­лық­пен тығыз қарым-қатынасына тікелей байланысты. Уақыт, өмір бір орнында тұрмайды. Ол кез келген өміршең мәселелердің өзіне де жаңаша тұрғыдан қарап, дамытып, жетілдіріп отыруды қажет етеді. Осы орайда мәслихат жұ­мысын одан әрі жетілдіруге қа­тыс­ты өз тарапымнан бірді-екілі өтініш-ұсыныс білдіргенді жөн көріп отырмын.

Республика мәслихаттарының рө­лін көтеру мақсатында олар­­­­дың өзара әрекеттестігін ны­ғай­­ту, тәжірибе алмасуларын ұйымдастыру, сондай-ақ Пар­ла­мент депутаттарымен бірлесе іс-қимыл жасау тетіктерін нақ­тылайтын, жергілікті мәс­лихат­тарға практикалық және әдіс­темелік көмек көрсетуді жол­ға қоятын уақыт жетті. Қазіргі уа­қыт­та біздің өңірде облыстық мәс­лихатқа депутаттар сайлау бойынша 35 сайлау округі бар, әр округтегі сайлаушылардың саны 15 мыңнан бастап, 25 мыңнан асып жығы­лады. Сайлаушылардың шама­дан тыс көптігі салда­ры­нан өздерінің тұрақты қыз­мет­тері бар депутаттар округ тұр­ғын­дарын толыққанды қамтуға мүмкіндіктері шектеулі, тұр­ғын­дар­дың жеке мәселелері бойынша кездесулерін жүйелі түрде өткізе алмайды. Мұндай жағдай басқа да облыстарға да тән деп ойлаймын. Осы тұрғыдан келгенде «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі басқару туралы» заңға сәйкес барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының санын көбейту керек. Бұл өз кезегінде мәслихаттарға әр өңірде өз өкілдерінің болуына және жергілікті проблемаларды барынша тиімді шешуге мүмкіндік береді, – дейді М.Берік.

Депутаттың айтуынша, мәс­лихат жұмысының тағы бір ма­ңыз­ды бөлігі – оның жа­нын­да­ғы тұрақты комиссиялар. Осы орай­да М.Берік: «Аймақтың тыныс-тіршілігіне қатысты ма­ңызды мәселелер алдымен осы тұрақты комиссияларда қара­ла­ды, келелі кеңестер осында өтеді. Сондықтан да болашақта комиссиялардың жұмысын бұдан да ықпалды, пәрменді ете түсу үшін олардың төрағалығына негізгі қызметтерінен боса­тыл­ған, тұрақты негізде жұмыс атқа­ратын депутаттар сайланса құба-құп болар еді», деп есептейді.

«Қазақстан-2050» Стра­те­гия­сы: Қалып­тасқан мем­ле­­кет­­тің жаңа саяси бағыты» атты Жол­дауында Елбасы Н.Назар­ба­­ев мемлекеттілікті және де­мо­кратияны одан əрі да­мы­­ту ісінде басқаруды орта­лық­сыз­дандыруды баса назар­ға алып, Жергілікті өзін өзі бас­қа­руды дамытудың тұжы­рым­­дамасына негіз салып бер­ген-ді. Әрине басқаруды орта­лық­сыз­­дандыру мәселесін сауатты жүр­гізу маңызды. Дегенмен, ор­та­­лық­сыздандыру үрдісі мем­л­­­е­кеттің жалпы стратегия­сы­на қайшы келмеуі тиіс. Орта­лық­сыз­дандыру идеясының ішкі мəні – шешім қабылдау үшін құ­қықтар мен қажетті рес­урс­тар­ды орталықтан өңірлік би­лік органдарына беруді, қоғам мен азаматтарды мемлекеттік ше­шімдер қабылдау үрдісі мен олардың іске асырылуына тіке­лей қатыстыруды қамтамасыз ету, яғни жергілікті басқару органдары арқылы халыққа өңір­лік маңызы бар мəселелерді өз бетімен жəне тың­ғылықты шешуіне жол ашу. Бұл арада мәсли­хаттардың маңыз­ды рөл ойнайтыны анық. Өйткені жергілікті басқару саласындағы не­гізгі әрі ерекше құзыретке мәс­ли­хаттар ие. Олар – қоғамды бас­қару жүйесінің басты тетігі, тиiс­тi əкiмшiлiк бөлiнiстегi тұр­ғын­дар­дың еркiн бiлдiретін, халық сайлайтын, iске асырылуы тиіс шараларды нақтылайтын жалғыз ғана жергілікті сайланбалы өкiлдi органдар. Сондықтан олардың құзыретін уақыт талабына сай кеңейте түсу қажет-ақ.

Сенатор, «Қазақстан мәсли­хат­тары депутаттары бір­лес­ті­гі» РҚБ төрағасы Тө­леу­бек Мұ­қашев айтылып отыр­ған та­қы­­рыпқа орай:

– Біріншіден, 1985 жылдың 15 қазанында Страсбургте қа­был­­данған Жергілікті өзін өзі бас­қа­рудың Еуропалық хартия­сын бекі­ту маңызды. Оның негізіндегі басты постулат – «жергілікті қо­ғам­­дастықтарға мүм­кіндігінше бас­қарудың көп мін­деттерін сеніп тапсыру керек, ал мемлекеттің арала­суын­а тек онсыз болмайтын кездерде ғана жол беріледі». Аталған хартияға қосылу елі­міз­дің әлемдік аренадағы бе­де­лін, еліміздегі жергілікті өзін өзі басқарудың рөлін айтар­лық­тай көтеруге, сондай-ақ халықаралық-құқықтық акті­лер­дің талаптарына сәйкес оның миссиясын іске асыруды қам­та­масыз етуге мүмкіндік береді деп санаймын. Екіншіден, жергі­лікті қоғамдастықтардың рөлін арттыру, оның ішінде заңнамалық деңгейде күшейту қажет. «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін өзі басқару туралы» заңда жергілікті өзін өзі басқару институттары, жергілікті маңызы бар мәселелер, жергілікті қоғамдастық жиналысы секілді ұғымдар айқындалған. Алайда олардың ауылдық округтер дең­ге­йіндегі жергілікті өзін өзі бас­қа­руды дамытудағы рөлі елеусіз қалып отыр, – дейді.

Сондай-ақ сенатор Т.Мұқа­шев мәс­­лихаттар қызметі­нің ұйым­дас­ты­ру­шылық-құқық­тық қыз­метін жетіл­ді­рудің маңыз­ды­лығын айта келіп, бұл бағыт­та өз ұсыныстарын былайша сабақ­тай­ды:

– Алдымен мәслихат депутат­та­рының санын арттыру: аудан­дық мәс­лихатта – 45 депутатқа, қалалық мәс­ли­хат­та – 50 депу­тат­қа, ал облыстық және қала­лық (Нұр-Сұлтан, Алматы және Шым­кент қалалары) мәслихатта 100 депутатқа дейін ұлғайту қажет. Бұл тұр­ғындардың тіршілік-әреке­тінің барлық салаларын қамтитын мәслихаттың тұрақты комис­сияларының құрылуы мен қыз­метін қамтамасыз етуге мүм­кіндік береді. Бұған қоса, әлеуметтік мәселелер, сондай-ақ қаржы және бюджет бойын­ша тұрақты негізде жұмыс істей­тін лауазымды тұлғалар ретінде облыстық деңгейдегі мәсли­хат­тардың тұрақ­ты комиссия­ла­рының төра­ға­ла­рын бекіту маңызды. Өйткені азаматтардың өтініштері мен мұқият зерттеуді талап ететін мәселелердің басым бөлігі дәл осы тұрақты ко­мис­сияларға келіп түседі. Тағы бір ескеретін жайт, мәслихаттар хат­шыларының мәрте­бесін арттыру, оларға өз өкілеттігі ке­­зең­ін­де мәслихат сессияларын төраға ретін­де жүргізуге құқық беру, сондай-ақ Үкіметтің қаулысымен мәслихат хатшысы лауазымына ақы төлеу ставкасын белгілеу керек. Жоға­рыд­а айтылған ұсыныстар қазақ­стандық қоғамның жаңа мін­дет­терін шешуде мәсли­хат­тардың және олардың депутаттарының рө­лін арттыруға мүмкіндік береді деп санаймын.

Ал сенатор, «Ауыл» халық­тық-де­мократиялық патриот­тар пар­тия­сы­ның төрағасы Әли Бектаев мәс­лихат­тар ең алдымен сай­лау­­шы­лар­дың мүдде­сін қорғап, мұң-мұқтажын жоқ­тай­тын нақты саяси органға айналуы тиіс екенін алға тар­та­ды.

– Келесі мәслихаттар сайлауы «Қазақ­­­с­тан Республикасындағы сайлау тура­лы» Конституциялық заңына ен­гі­зіл­­ген өзгерістер негізінде тұңғыш рет партиялық тіз­ім бойынша өткізілмек. Яғни ендігі мәслихаттар көп­пар­­тия­лық жүйе негізінде қа­лып­таспақ. Көп­пар­тия­лылық жүйе конструктивті, ашық сая­си бәсе­келестік принциптеріне не­гіз­­­деледі. Партиялардың арасында шын мәніндегі ашық бәсе­келес­тік бар жер­де саяси шешім­­дердің сапасы арта түсе­­ті­ніне сенімім мол. Ең алдымен сая­си партиялар деңгейінде маңыз­ды шара­лар атқарылуы тиіс деп білемін. Заңда әр партияға өкілетті органдарға ұсынатын партиялық тізім қалыптастыру және ұсыну өкілеттігі беріліп, тәртібі бекітілген. Бәсекелестік жағдайында әр саяси партия өз кандидаттарының тізіміне кәсіби әлеуеті жоғары, саяси ерік-жігері мықты тұлғаларды ұсы­ну­ға мүд­делі болады деп есептеймін. Бұл өз кезегінде мәслихаттардың са­па­­лық құрамының артуына себеп бол­мақ. Бір сөзбен айтқанда, болашақ мәс­лихаттардың ықпа­лын арттыру үшін қоғамда заң аясында тіркелген саяси партиялар үшін күнделікті саяси өмір­де және электоралды кезеңде ашық бәсе­келестік қалыптастыра алатындай жағ­дай жасалуы тиіс, – дейді Әли Бек­та­ев.

Сондай-ақ сенатор мәслихат­тар­дың алдағы сайлауында көп­пар­­тиялылық жүйе қалып­тас­уы керек деп есептейді.

– Қазіргідей саяси пар­тия­лар­­­дың арасында бәсе­ке­лес­тік күшейген тұста қай партия үшін болмасын келесі Парламент Мәжі­лі­сі мен мәслихаттар сайлауы оңай­ға түспесі анық.

Көппартиялы сайлау жүйе­сі түптеп келгенде партиялар арасын­дағы идео­ло­­гиялық күрес­ке құрылады. Әр өткен сайлау сайын саяси алаңдағы мұн­дай идеологиялық текетірестің белгі­­ле­рі айқындала түсері анық. Бола­ша­қ сайлаудың нәтижесі бойынша мәс­ли­хат­тардағы пар­тия­лық конъюнк­тура өзгер­уі мүмкін. Мәслихаттар құра­мына жаңа партиялар енуі ықтимал. Өкі­­летті ор­гандардың құрамы жаңа пар­тия­лар­­мен толығуы тиіс деп білемін. Бұл – қазіргі қоғам үшін өте қажетті өзгеріс. Ол үшін мемлекетімізде заң­намалық алғышарттар жасалды, сайлаушылардың да көзі ашық, көкірегі ояу. Олай болса, көппартиялы жүйе қалыптасуы тиіс, – дейді Ә.Бектаев.

Біз өз тарапымыздан жоғары­да ай­тыл­­ған ұсыныстарға қо­сым­ша мына мә­се­лелерді де айт­қы­мыз келе­ді: мәс­ли­­хаттар депу­таттарының əлеумет­тік-құқықтық мəртебесін нығайту үшін оларға мəслихат сессиясында, мəслихат органдарының қызметіне қатысқан уа­қыттарда жергілікті бюджеттен еңбек­ақы төлеу жүйесін қарастыру, де­путат­­­тардың сұрау салу рəсімін нақты анық­тау, депутаттық этика нормаларын сақ­тау міндеттілігін жүктеуді тиісті құ­жат­тар арқылы енгізу қажет.

Осы арада тағы бір тоқтала кетер жайт, қолданыстағы заңна­маға сəйкес мəслихаттардың қыз­меті екіжақты сипатта. Дәлірегі, мəслихаттар жергілікті өкілді орган саналуымен қатар, оларға жер­гілікті өзін өзі басқару қыз­меті тəн. Сондықтан заң жүзін­де төменгі дең­гей­де­гі мəсли­хат­тарды өзін өзі басқару органы ретінде анықтау негізінде олардың құқықтық болмысының ара-жігі ашылуы тиіс.

Иә, жергілікті өзін-өзі бас­қа­ру жүйе­сін жетілдіру, оны оңтайлы қа­лып­та­с­тыру – уақыт көшінен қалмай дамудың негізгі жолдарының бірі. Алда-жал­да мемлекет жергілікті өзін өзі басқару саласын ілге­рі­­лету­­ге жағдай жасай алмаса, қо­ғам­дағы әлеуметтік-эконо­­ми­ка­лық үрдістерді өз деңге­йін­де бақы­лауға, басқаруға қабі­лет­сіз болады. Қазіргі таңда қо­ғам­да­­ғы барлық мәселелерді бір орталықтан шешудің мүмкін емес екенін өмірдің өзі сан мәр­те көрсетіп берді. Сондықтан билік жүйесін тиімді бағытпен орта­лық­сыздандыру үшін жергілікті мем­ле­кет­тік жəне өзін өзі бас­қа­ру органдарын, соның ішінде мәслихаттардың мүм­кін­дік­терін заң шеңберінде ұлғайта түсу абзал. Бұл қажеттілік биліктің жер­гілікті тармақтарына тиісті аумақтық бөлі­ніс­тегі мәселелерді шешу барысында дер­бес­тік берудің маңыздылығынан туын­да­й­тынын да қаперде ұстаға­ны­мыз жөн.

 Әлеуметтің тілегі – әділ сайлау

Мәслихаттар туралы сөз қоз­ға­ғанда оларға депутаттар сайлау ісіне қатысты мәселелерді айналып өте алмаймыз. Өйт­кені жергілікті өзін өзі басқарудың негі­зі саналатын қағидалардың қата­рын­да жалпыға бірдей жасырын (тікелей) дауыс беру бо­йын­ша сайлау ісі бар. Оның орны ерекше. Сайлау жер­гі­лік­ті өзін-өзі басқару орган­да­­ры қызметінің мəн-маңы­зын ашады. Мәслихаттар қыз­ме­тінің тиімділігі, мәртебесі бірінші кезекте мәслихаттар депутат­тарының қаншалықты демо­­кратиялық талапқа сай сай­лан­ғанына, дәлірегі, жергілікті өкілді органдардың шынайы, әділ сай­лау арқылы қалыптасуына байланысты. Сондықтан тек барынша шынайы, ашық жəне объективті сайлау әдісі­мен түзілген мəслихаттар ғана халық көке­йіндегі сауалдарға лайықты жауап беру­ге, белсенді жұмыс істеуге ынта, қызығушылық танытады.

Сайлау – халыққа берілген мүмкіндік. Ол арқылы халық мем­лекеттік немесе қоғамдық түйт­­­кілдермен тікелей немесе өкілдері арқылы шұғылдана ала­ды. Сондықтан сайлаулар­да халық дау­сына құр­мет­пеу қа­рау – өте өзекті. Сол үшін Адам құқықтарының Жал­пы­ға бір­дей декларациясы, Аза­мат­­­тық жəне саяси құқықтар жөнін­­дегі Халықаралық пакт, Жергілікті өзін өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы сынды халықаралық құқықтық құ­жат­­­тарда қамтылған сайлау қағи­да­­лары бас­шылыққа алынуы тиіс. Бұл құжат­тар­да атқарушы биліктің халық алдын­дағы мін­дет­темелері, жауап­кер­ші­лігі, сай­лауды әділ өткізу және бас­қа да демократиялық әдістер көз­дел­ген.

Жалпы, заң бойынша мəс­ли­хаттар депутаттарын халық жа­лпыға бiрдей, тең, төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлайды. Халықпен етене жүретіні, ел ішіндегі іс­тер­дің басы-қасында болатыны – мəслихаттар депутаттарының бас­ты ерекшелігі. Оларға жүктелген міндеттемелер де ауқымды. Сон­дық­тан мəслихаттар депутат­тарын сайлау – ел Президентін немесе Парламент депутаттарын сайлау секілді өте маңызды. Сон­д­ықтан да мəслихат депутаттарын сайлау демократиялық өлшемдерге барынша сәйкес болуы тиіс.

Бүгінгі қоғамда жергілікті өкіл­ді органдар қызметінің тиім­ді­­лігін көтеру басты міндеттердің бірі екені аз айтылып жүрген жоқ. Бұл міндетті еңсеруде сайлауды шынайы бәсекелестік жағдайында өткізудің маңыз­ды­лы­ғы айқындалады.

Тағы бір айта кететін жайт, қа­зір­гі таңда еліміз бойынша түр­­лі дең­гей­­дегі барлық 216 мәс­­ли­­хаттағы депутат­тар­дың 97 пайызға жуығы Nur Otan партиясының өкілдері. Ал қалған саяси партиялар мүшелерінің барлығын қоса алғанда олардың мәслихаттардағы үлесі 3 пайыз ғана. Бұл – мәслихаттардың түрлі ұсыныстар, сыни пікірлер ашық айтылатын, жергілікті әлеу­меттік-эко­но­микалық түйт­кілдер батыл қозға­ла­тын алаң болуына негізгі кедергі. Сон­дықтан мәслихат­тар­да көппартиялы жүйе қа­лып­­тас­қа­ны маңызды. Бұған қоса, мәс­­ли­хат­тарға әлеу­мет­тік топтар өкілдері, қоғамдық пікір көш­бас­шылары және үкіметтік емес ұйымдардың сөзі өтімді, тұрғындар сеніміне ие болған мүшелері сайлау арқылы еніп жатса, құба-құп. Сонда әлеуметтің, қоғамның талабына лайықты жауап бере алатын, қандай да бір мәселелерді тасада қа­лдыр­май талқылауға салатын мәслихаттар қалыптасады.

Осы орайда еліміздегі саяси ұйымдар арасында аграрлық сала қызметкерлеріне және ауыл еңбеккерлеріне, дәлірегі жер­гі­лікті қоғамдастық өкілде­рі­не етене саяси ұйым – «Ауыл» пар­тиясы екенін ескере оты­рып, оның төрағасы Ә.Бектаев­тан «Бүгінде республика бойын­ша барлық деңгейдегі мәсли­хат­тар депутаттарының қата­­рын­да «Ауыл» партиясының мүше­ле­рі жоқтың қасы. Мұның себебі неде?» деп сұраған едік. Партия төрағасы бұл сауа­лымызға: «Біріншіден, қазіргі мәслихаттар құрамында «Ауыл» пар­тия­­сының өкілдері жоқ емес, бар. 2016 жылғы сайлау нәтижесі бойынша «Ауыл» партиясының 43 өкілі жер­гі­лікті мәслихаттарға депутат болып сай­ланған. Олар­дың жетеуі облыстық, же­теуі қалалық, 29-ы аудандық мәсли­хат­­тарда. Әрине жалпы республика бо­йынша 17 облыстық және республикалық маңызы бар қалалар мен 199 аудандық және облыстық маңыздағы қалалық мәс­ли­хат­тар бар екенін ескерсек, мәсли­хат­тарда «Ауыл» пар­тия­сының өкілдері өте аз еке­нін мойындауға тиіспіз. Мұның негіз­гі себебі: 2016 жыл­ғы сайлау партия­лық тізім бойынша емес, мажоритарлы жүйемен өткізілді. Өздеріңізге де белгілі мажоритарлы жүйе барлық сая­си партиялардың толыққанды өкілдігін қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да қазіргі мәслихаттарда жекелеген пар­тия­лардың өкілдері әсіре басым­дыққа ие. Тіпті көптеген мәс­лихат жүз пайыз бір партия­ның өкілдерінен құралған. Сай­лау туралы заңға енгізілген өзге­ріс­­тер негізіндегі пропорционалды жүйе алдағы мәслихаттар сайлау­ла­рын­да басқа да саяси партияларға мол мүм­кіндік береді деп сенемін. Екін­ші­ден, «Ауыл» партиясы өткен сайлау қарсаңында ғана қайта құ­ры­лым­данды. Одан бергі 4 жылдың ішінде партиямыз бұл қайта құрылымдану кезеңін тәмамдап, іргесі бекіп, қанаты қа­тай­ып, қатары толықты», деп жа­у­ап берді

Әрбір аймақтың өзіндік ерек­ше­лік­те­рі, түрлі мәселелері бар. Оның бәрін орталық орган­да­ғылар біле бермейді. Ал әлгі ерекшеліктер мен түйткілдер жергі­лікті өкілді органдарға белгілі. Бұл көп жағдайда жергі­лік­ті мәселелерді шешу барысында мәслихаттардың үніне көбірек құлақ асу қажеттігін айғақ­тайды. Бұл өз кезегінде мәслихаттардың маңыз­ды институт екенін білдіреді. Олай болса, мәслихаттарды әкімдердің ұйға­рымдары мен шешімдерін бас изей қол­дап қана отыратын құры­лым ретінде құрмау керек. Олардың атқарушы би­лік­ке мейлінше тәуелсіз болғаны абзал. Тәуелсіз мәслихат әкімдердің жұмысына шынайы бақылау жасай алатын болады. Мәслихаттар беделінің жоғары  болуы жергілікті өзін өзі басқару қағидаларына, халықаралық құ­жат­тар талабына әбден сәйкес келеді.

Еске сала кетейік, 2005 жылы түрлі деңгейдегі мәслихаттардың мүддесін қорғау және олардың әлеуметтік-эко­но­микалық, қо­ғам­­дық мәселелерді шешу талпыныстарына қолдау көрсе­ту мақ­­сатында «Қазақстан мәс­ли­хат­­тары депутаттарының бі­р­лестігі» рес­публикалық қо­ғам­­­дық бірлестігі (РҚБ) құ­рыл­ған болатын. Бұл бірлестік мәс­­лихаттар жұмысын жан­дан­ды­ру­ға азды-көпті үлесін қосып келеді. Сенатор, «Қазақстан мәс­лихаттары депутаттары бір­лес­тігі» РҚБ төрағасы Төлеубек Мұқашевтың сөзіне қарағанда, мәслихаттар жұмысының тиім­ділігін арттыруда осы бірлес­тік­тің қызметін орынды пайдаланған абзал.

– Әр сайлау сайын депутаттар құра­мы өзгеріп отырады. Жаңа депутаттар қосылады. Осын­дайда оларға бағыт-бағдар бере­тін, жұмысын жүйелеп, ісін ілгері бастыратын бірлестік керек-ақ. Аймақтардағы депутат­тар­дың өзара тәжірибе алмасуы мемлекетіміз үшін аса маңызды. Сонымен қатар бірлес­тік де­пу­тат­тардың құқықтық сауат­ты­­лы­­ғын арттыруды да көздейді. Осы мақ­сатта «Қазақстан заңгер­лер одағы» республикалық қоғам­дық бірлестігімен тығыз қарым-қатынас орнаттық. Ол бірлестіктің де Қазақстан аймақтарында филиалдары бар. Бірлестікке мүше заңгерлер еліміздегі мәс­лих­ат­­тар­мен байланыс орнатып, депутат­тар­ға құ­қық­тық, заң­на­ма­лық тұрғыда кеңес­терін беріп келеді. Депутаттарға құқық­тық білім беру ісін жүргізуде. Жаңа заңдарды насихаттап, түсін­ді­руде. Атал­ған бірлестікпен осы мәселелерге қа­тысты арнайы меморандумға қол қойдық. Мәселен, Қарағандыдағы заңгер­лер депутаттармен жұмыс істеп, құ­қық­тық білім беруді қолға алдық.

Ашықтыққа бастайтын, заң бұзу­шы­лыққа жол бермеуге жетелейтін жер­гілікті өзін өзі басқару ісін де назар­ға алдық. Осы арқылы аймақ тұрғын­дарымен жұмыс істеу мәселесіне қатыс­ты тәжірибе алмасу жұмыстары да жүр­гі­зіледі, – дейді бірлестік төрағасы.

Т.Мұқашевтың айтуынша, Сенат пен «Қазақстан мәс­лихат­­тары депутат­та­рының бірлес­тігі» арасында да мемо­ран­думға қол қойылған. Атал­ған меморандум ең алдымен заң саласын жетілдіруді көз­дей­ді. Аймақтардағы депутат­­тар­дың құқықтық сауат­ты­лы­ғын арттырудың бір мәні осында жатыр. Олар әр аймақ тұрғындарының тұрмыс-салтын, жер­гілікті жердің өзіне тән ерек­шелігін ескере отырып қабыл­да­натын заңға қатысты талдама жасай алады. Пікірлері мен ұсыныстарын, көзқарастарын арнайы сайтқа жолдайды. Себебі жергілікті жердің жағдайын аймақ­тардағы депутаттар бір кісі­дей біледі. Яғни бүгінгі таңда Сенат қызметі мен аймақ­тар­дағы депутаттар арасында тығыз байланыс орнаған. «Сенаттағы пленарлық отырыстарды аймақтардағы депутаттар онлайн режім арқылы көріп отыр. Сол арқылы біздің тәжірибемізді танып, қабылданып жатқан заңдарға куә болады. Аймақтардағы депутаттардың құқықтық біліктілігін арттыра отырып, олар қабылданған заңнамаларды тұрғындарға түсіндірсе дейміз. Әсіресе әлеу­мет­тік салаға қатысты қабыл­дан­ған заңнамаларды тұр­ғын­­дарға жеткізе білу қажет», дейді бірлестік төрағасы.

Қорыта айтқанда, Прези­дент ұсынған «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырым­да­масын іске асыру барысында мәслихаттарға жүктелер жауап­кершілік өте салмақты. Бұл міндет­ті абыроймен орындау үшін мəслихаттардың биік мәрте­бесі, зор беделі болуы тиіс. Ол үшін бірінші кезекте жергілікті өкілді органдар құра­мын халықтың шынайы таң­да­уы негізінде, ашық бәсеке, демок­ратия­лық әділ сайлау арқылы қалып­тастырған абзал. Сонда ғана мәслихаттар азаматтық қоғам институттарының бірі – жергi­лiктi өзiн өзi басқарудың бірегей институты деген атына лайық­ты бола алады. Әйтпесе мәсли­хаттар уақыт талабына сай өз жұмысының тиімділігін көрсетуі неғайбыл.

 

Айқарма бетті дайындаған

Жолдыбай БАЗАР,

«Egemen Qazaqstan»