Күй құдіреті

Күн найза бойы көтерілген. Алты қанат ақ үйдің іші қоңыр салқын. Қақ төрдегі қос қабаттап төселген жұм­сақ көрпенің үстінде бір жамбас­тай қисайған, қапсағай денелі, дөңгелек шоқша сақалды, жалаңаш қолдарының түгі сыртына теуіп тұрған Ақан батыр­дың құлағына алыстан талып шыққан ат дүбірі шалынды.

Әдетте бейсауат жолаушы тай шаптырым жерден аты­нан түсер еді. Ілкіден келе жат­қан ізеттің белгісі. Бұл жолы сырттағы жолау­шы тым тақап келді. Әлде көне салт­ты білмегені, бәлкім, жау түсірген батырдың жарақаттанып, отбасында омалып жатқанын естіген есер біреу. Бөксесін көтере алмай жатқан батыр маған не істер дейсің деген сыңай танытып тұр ма. Бейсауат жолаушының бұл ісі батырдың жанына батып кетті.

– Қайсың барсың?! – деп саңқ еткен Ақан батыр.

Әлекедей жаланған екі жігіт кіріп келді.

– Анау әдепсіз кім, әй? – деді Ақан батыр.

Әлгі әзірде алыстан талып естілген ат дүбірі тым тақау, ауыл іргесінен шыққан. Үзеңгіні сыңғыр еткізіп аттан түскенін естіді.

Әншейінде әр нәрсеге көңіл аудара бермейтін кесек бітімді, сәл-пәл аңғал мінезді Ақан батыр бұл жолы ширығып қатты намыстанған. Намыстанатын жөні де бар еді. Былтыр Ұлытаудың ете­гінде естектермен болған қатты шай­қаста беліне шоқпар тиіп шойыры­лып қалған. Енді міне, көзге күйік бол­ған­дай, кескен дөңбек құсап төр алдында қимылсыз қалған Ақан батырды «енді қолыңнан не келеді» дейтіндей басына шауып, төске өрлеп, тұп-тура ауылдың қотанына дейін аттан түспей келеді.

Алты қанат ақбоз үйден атып шық­қан қос жігіт тұрқы ұзын, шоқтығы биік қарагер атты шаужайынан ұстап адал­ба­қанға алып келді. Беймезгіл уақытта батыр ауылының тыныштығын бұзған, көнетоз шапан киген, жүзі желқақты, қара сақалды, еңсегей бойлы жолаушы екен. Қанжығасына байлап алған домбырасы бар.

Әуелі жөн сұрасқан. Еңсегей бойлы жолаушы қара домбыраның қабын сы­пырып тастады. Әлде көп ұстал­ған­дықтан, әлде киіктің майын жақ­қан­дық­тан ба екен, қара домбы­раның сағағы жып-жылтыр. Жолаушы домбырасын күй­леп ұзақ отырды. Содан соң жосыла тартқан.

Әуелі салтанатты рәуіштегі сарын алты қанат ақ үйдің ішіне төгіліп жүре берді. Құс жастықты қолтығына қысқан Ақан батыр сәл-пәл алға ұмсынғандай. Күй сарыны жабырқаған жанына майдай жағып барады. Шалқар дала, сағым ойнаған сары даланың мамыражай күй кешкен мезгілі. Әне көз ұшында бір үйір қарақұйрық жосып барады. Сүмбіле суға құлағанымен, шөптің реңі тая қой­ма­ған. Солтүстіктен ескен желмен еркек шөптің басы тынымсыз тербеледі. Бір сәт демін ішіне тартқан даланың уілі ты­нымсыз бебеулеп, кеудесінде жаны бар­дың бәрін алысқа, тым-тым алысқа ша­қырғандай.

Күй иіріміне өне бойы қорғасындай балқыған Ақан батырдың есіне өткен жылғы қанды майдан шайқас түс­ті. Жаман Жалғызтаудың арғы бетін­дегі аз-мұз естек ес жиып, атқа мініп, жігіт жинаса ке­рек. Әуелі Жақсылық Қарауыл­­дың алты ауылын шауыпты. Желік­кен жау­дың жасағы Жекебояққа жеткенше, Шұң­ғыр­шаның қолын бас­тап Ақан да жеткен. Борлық өзені­нің жаға­сында екі қол кездесті. Шұң­ғыр­шаның үш жүз жігіті естектің бес жүз қаралы жасағын әп-сәтте қасқыр шап­қан қойдай қырған.

Оң білегін сыбанып, кереге көз ақ сауыт­тың жеңін түріп тастаған Ақан батыр менмін деп кеудесін соққан екі жігіт әрең көтеретін найзасымен естектің жеті-сегізін шаншып тастаған. Астындағы ақбозы да жай оғындай зуыл­дап, машықты қалпынан танар емес. Қан майданға кіргенде Ақан батыр ақбоздың шылбырын бос тастайтын. Тек тақымымен ғана ым, бағыттап отырады. Жануар иесінің ойын түсінбей қалған жері жоқ. Екі қолы бірдей бос Ақан батыр зілдей найзасын ұмсына толғап, қаһарлана түйрегенде жан шыдап көрген емес.

Майдан сәл саябыр тапқан. Тұс-тұ­сы­нан шіріген бөздей сөгілген естек­тің қолы жан сауғалап кетті. Ат үстінде қал­ғанын Шұңғыршаның батыр жігіттері найзаның ұшы­на, қылыштың жүзіне байлаған. Ақбоз атымен майдан даласын барлап, алаңсыз тұр еді. Қапыда қалды. Енді бір мезетте дәл сегізкөзінен әлдене сарт ете түскен. Қайың шоқпар екен. Қара бұжыр, екі иығына екі кісі мінгендей зор денелі естек қақырата соғыпты. Ақбоз аттың сауырынан сыпырылып түсе берген Ақан батырды Кенжебай мен Қоныс­бай қос қолты­ғынан демей бер­ген. Содан қайтып үзеңгіге аяғын сала алмай қалды.

Үзеңгіге аяқ салғанды айтасыз, жан адамға бастырмаған өр кеуде бір бөлек, бөксе бір бөлек. Шамасы, ес­тектің шоқпары омыртқасын опырып жіберген.

Күйші енді бір сәт алапат дауылды, құйындай жігерлі сарынға көшкен. Жорық күйі. Қара бұлттай түнеріп келген қалың қалмақтың сұсы сұмдық. Күн астында алмас қылыштар зеңгір көк­тен қара жердің төсін қақ айырып түсетін найза­ғайдай жарқылдайды. Ақ сауыт­тар­дың жүзінде пұшайман елді мазақ қылғандай ақ торғындай үлбіреген ап­пақ сәуле жымың-жымың етіп, көз­­де­рін ашып-жұмып діріл қағады. Ажал аңсай ұшқан сұр жебе енді-енді елім деп еңіреген ізгі ниет шүпілдей толған адал кеудеге, арман тұнған кеу­деге кере­қа­рыс қақырата кіріп қада­­ла­­тындай. Шұрқырай кісінеген қалың жылқының тұяғынан ұшқан қара топы­рақ қара бұлтқа айналып, қара бұлт ел­дің, Шұң­ғыр­шаның қара қайғысы болып кеткендей ме, қалай?!

Дәл осы сәтте Алаш қолы аруақ­та­нып, басына кіріп бас сауғалатқан құба қалмақтың жойқын, серпінді шабуылын тойтарып, жеңіске жеткендей ме. Күй сарыны өзгеше еді. Қос ішектен өрілген мың сан дыбыс елім-елім деп еңіреп жат­қандай. Ел басына күн туғанда ерлер осылай жатар ма, туырлығыңды кескілейтін тентек жұртты басындырып қоясың ба? Шалғыны белден келетін ата қоныс – Ащылы Жекебояқтың жасыл жайлауын құба қалмақтың атының тұяғы тоздыратын болды-ау енді.

Алты ай қыс бойы сарыжанбас болып қозғалыссыз жатқан Ақан батыр алға қарай бір ұмсынды. Өзінің бойы­на қыс бойы тіршіліктің нышаны байқал­ма­ған қос жауырынынан төмен жан кіріп келе жатқандығын аңғарған да жоқ. Қуатты қолдарымен астындағы түйе­жүн көр­пе­нің пұшпағын сығымдай берді.

Атқа қонған әр адам дәл мынадай дауылпаз үнді естісе шыдап тұра алмас, жайбарақат жата алмас. Жата алса, батырлығы қайда, бағыландығы қайда? Ақан батыр да шыдай алмады. Күй сарыны құлақтан кіріп, тұла бойды дуылдатып, ерлік тұнған кеудені көктей өтіп, қос жауырынның омыртқамен тұтасқан жерін сабақтай, сегізкөзге құйылған. Әлден уақытта Ақан батыр өзінің жү­ре­­леп отырғандығын аңғарды. Енді бір уа­қытта керегеге ілінген керегекөз ақ сауы­тын киіп жатыр екен. Дәл осы сәтте еңсегей бойлы күйшінің сұмдық са­ры­нына балқып отырып, алты қанат ақ ордадағы шетін жағдайды өздері де бай­қай алмай қалған екі күтуші жігіт да­лаға атып шыққан.

– Сүйінші, сүйінші!

– Батыр жазылды!

– Батыр орнынан тұрып кетті, ести­сіңдер ме, ей жамағат!

Қос жігіттің қосарлана шыққан жан дауысы тылсым төңіректің үнсіз шы­мыл­­дығын қақ айырып, қозыкөш жерге жеткенде батыр ауылының еңкей­ген кәрісі, еңбектеген баласына дейін алты қанат ақ орданың шалғыны жапы­рыл­маған іргесіне жиналып қалды.

– Ақ сарыбас! – деді біреулер.

– Құдай көз жасымызды көрген екен,–десті екінші біреу.

Ақбоз үйдің ішінде, қақ төрдегі киік бөстегінің үстінде малдас құрып отырған күйші әлі де өзгеше сарынды өріп отыр. Қос ішек, тоғыз перне, бес саусақ. Лықсып төгілген, шарасына сыймай ақтарылған жорық күйі. Күй енді бір мезетте өзгеше әуен аңғартқан. Қалың қалмақ ескі кездемедей сөгіліп, кейін ысырылған. Қалмақтың аламандары бірінен соң бірі ат жалын құшып, ажал тапқан. Өзгенің жерін аңсағандар сол жерде міскін болып қалмақ. Мәңгілікке!

Ақмола облысы