Күннің күркірі еріксіз көкке қаратады. Жай оты жасқантады. Ағыл-тегіл, ебіл-себіл нөсер. Ақындар оны – аспан күрсінді дер еді, аспан қаһарланды дер еді, аспан жылады дер еді.
Классикалық үлгідегідей, аспан бірден шайдай ашыла салған жоқ. Тұнжырап ұзақ тұрды. Тым ұзақ тұрды.
Нөсер басылғанымен, ағаш жапырақтарынан жаңбыр суы тамшылап, тырс-тырс етіп, көктем күнінің көркем әуеніне табиғаттың тағы бір аспабы секілді үн қосты. Осының бәріне шатыр астын қалқа етіп, селқос қарап тұрған кісінің көңілі алай-түлей күй кешіп, алабұрта қалатыны несі екен? Көзінің алды дымқылданып, бет ұшына дөңгелене тамшы тұрып, оны жаңбыр суындай сүрте салатыны несі екен?..
Жалпы, әдебиет имитацияны көтермейді. Мұндағы психологиялық параллелизмнің жөні бөлек, жайында, жалған еліктеушілікті айтамыз. Түркі заманында жаудың алдыңғы шебін бұзушы яғни сөгуші жауынгерді сөкмән деген екен. Осы сөкмәнді жазар болсаңыз, қалай жазасыз? Оның ішіндегі аласапыран сезімді қалай бересіз? Оның бойында аздаған үрей бар еді десеңіз, жалған емес пе, оның бойында үрей болған жоқ десеңіз, тағы да жалған емес пе? Оның ішін қайдан білер едік? Жаудың шебін сөгіп көрмедік.
Жыраулардың жорық жырларын сол үшін жақсы көресіз, оларда сезімге еліктеу жоқ, сезімнің өзі бар. Жиырма жеті жасында жорықтан жарадар болып оралған Доспамбеттің зары сондықтан күйзелтеді, Махамбеттің ашынған дауысы сондықтан сай-сүйектен өтеді. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ қаламгерлерінің сезімі сондықтан сендіреді. Демек, әрбір ұлы қаламгер – өз тағдырының жыршысы.
Ал сонау шығыста, әлдебір шаһарда әлдебір ұстаз ұзақ егіліп жылайды. Оның өксігі үйді теңселткендей болады... Сол сәтте бөлмеге кіріп келген шәкірт ұстазының жылап отырғанын көріп, ол да қосылып, еріксіз солқылдай бастады. Ұстаздың көз жасы шәкіртті жылатты. Сол сәтте ұстаз жылауын тыйып, шәкіртін көз жасы үшін жазғырды дейді. Шын қайғыдан шықпаған көз жасы – күнәлі көз жасы, жалған көз жасы. Еліктеу өлеңді өлтіреді.
Горькийдің көз жасы
Егер сіз өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі орыс әдеби қауымының ортасына тап келсеңіз «Горькийдің көз жасы сіңген көнетоз жилет сатамын. Қымбат емес» деген қыршаңқы сөзді естір едіңіз, тіпті сондай хабарландыруды көріп қалуыңыз да ғажап емес еді.
Бәріне кінәлі – пролетариат жазушысының көңілшектігі. Көңілшектік дегенде, жай көп кісінің бірінің көңіл сынықтығы емес, интеллектуалдың иір де шиыр сезімдерінің июге бейім тұрғыштығы. Алайда мұны иілгіштік деп түсіну де жаңсақ пікір. Аса мәртебелі әбестік болар еді. Оның жақсы шығармаға ғана емес, жақсы әуенге де елтіп, егіле салатынын сол сәтте көбісі білер-білмес. Қайбір әдеби салондар мен кітап клубтарында жас романистер Горькийге оқып берген өзінің алғашқы шатпағын жаңбыр астындағы бақтан жаңа ғана жұлынған алмадай көйлегінің етегіне аялай сүртіп, ұлы әдебиеттің болашағына қарай ентелей басып асығып бара жататын.
«О, сені ұлы әдебиет қанша уақыт күтті!».
Осы сөзді Горькийдің аузынан тікелей естіген жастардың бір парасы «Біз келдік!» деп шуылдасып жатқанда, қыр басына шыққан қайсыбір қытай көсемі секілді «Мен келдім!» деп айқай салғандар да ара-тұра ұшырасып қалатын. Соның бірі, әрине, Маяковский. Бұлғақ. Футурист. Алып.
Оқиға былай болған. «Шалбар киген бұлттардың» буы әлі басыла қоймаған тұс. Поэманың үзіндісін оқиды. Әдеттегідей, әсерленген кейіпкеріміздің көзінен жас шығып кетеді. Жырдың мақтауын асырады. Осыдан арқаланған ақын азапты шақтардың өтеуін тапқандай, өзгеше күй кешеді. Маяковскийдің өз сөзімен айтқанда, кейін белгілі болғандай, Горькийдің көз жасы әрбір ақынның жилетіне сіңген екен, сонда да, жилетті сақтап жүрмін, өлкелік музейлердің бірі қаласа, беруге әзірмін.
Горькийдің осы бір көз жасы уақытында арзан көрінгенімен, кейін қымбатқа түсті. Жас әдебиеттің гүлі, жауыннан кейін қылтия көтеріліп, құлпыра бой түзеген қызғалдақтар секілді, әдебиет даласын жауып қалды. Көз жасымен суғарылған сол гүлдердің көбі аз жылдан соң үсікке ұрынды.
Мұқағалидың көз жасы
Жиырмасыншы ғасырдың қараңғы дәліздерінің бірінде, күңгірт жарықты талмай жұтқан терезе алдында ақын теріс қарап жылап тұрды.
Оның жылағанын ешқашан көрмеген замандасының да ішіне зар түсті. Жазушының жаны күйзелмей, қайтсін. Ақынды жылатқан – тоналған өлең, күзелген жолдар.
Содан бері талай жылдар өтті. Секемшіл цензура, сезімсіз редактор енді жоқ. Кітаптың аннотациясын да автордың өзі жазады. Кітап та еркін шығады. Әркім өзінің қалауынша өзіне анықтама береді. Ат қояды, айдар тағады. Ақшасын берсең, ақшам түскенше кітап дүкенге жетеді.
Жиырма бірінші ғасырдың жап-жарық холлдарында жайнай қуанып, жадырай күлгендер. Пластик терезелерден түскен жомарт шуақ бар. Осы күлкі жылата жаздайды. Әдеби парадокс.