Ұяңдық қазақ халқының қастерлі ұғымы ретінде күні бүгінге дейін ұлттық рухани құндылық есебінде тұлға бейнесін, ішкі тартымдылықты астарлап жатқан мінез. Асыл дініміз де мұсылман баласын ұятты болуға шақырады. Алайда әр нәрсенің ағы менен қарасындай, ұяң мінездің де адамға берері мен алары бар.
Абай атамыздың қара сөздерінің ішінде ұяң мінездің ұлылығын дәріптейтін бірнеше тұстарды байқауға болады. Яғни ұяңдық адамды өмірде кездесетін ауыр жағдайларда теріс, жат қылық жасаудан сақтайды, басқа адамның өмірі мен өмірдегі іс-әрекетіне оң көзбен қарауға шақырып, этикалық қағида есебінде мәдениеттіліктің көрсеткіші бола алады десек артық емес. Этнопедагогикалық тұжырымдарға сүйенер болсақ, санаға сіңген менталитетті ысырып, көпшілік алдында қысылып-қымтырылмау адам бойындағы кішіпейілділік, үлкенді құрметтеу, сыйластық секілді қасиеттердің, қазақ ұлтына тән нағыз ұяңдықтың жойылуына жол делінген.
Алайда қоғам мен заман талабы өзгерген сайын, бойға сіңген мәдени асыл қасиетті педагогикалық-психологиялық тұрғыда саралайтын болсақ, ұяңдық мәселесі білім берудегі айтарлықтай кедергілерді туындатады. Ұяңдықтан арылу – ұятсыз болу деген емес. Тек бойдағы жасқаншақтық пен шектен шыққан комплексті жою.
Қазіргі балалардың әлеуметтік ортадан оқшаулануы, адамдармен тікелей қарым-қатынасқа түсе алмауы белең алып отыр. Әсіресе өзім жұмыс істеп жүрген мектеп оқушыларынан байқағанымды жеткізгім келеді.
Біріншіден, тым белсенді баланы жеке тұлға ретінде қызықтыра білу, тым жасқаншақ баланың көңілін табуға қарағанда әлдеқайда жеңіл. Салыстырмалы түрде алып қарасаңыз, ұяң баламен жұмыс істеудің білім деңгейінің жоғарылауына септігі мол.
Екіншіден, эмоционалдық қарым-қатынасты арттыра түсу қажет. Әлеуметтік желінің құрсауына түскен баланың шынайы күлкісін көру және оны қуанта білу де жетістіктің кілті.
Үшіншіден, қарым-қатынас мәдениеті тым дөрекі өскінді байқаған да шығарсыз. Мүмкіндік берсең, өмір сүрудің заңдылықтарын үйретуге дайын тұр бүгінгінің баласы. Сыпайылық пен дарақылық, жақсылық пен жат қылық араласқан тұста ұяң бала санасында «өз әлемімде өзім сүре берейін» деген ой қалыптаса бастайды. Осыдан барып, мықтылар ілгері қадам жасағанда, мықтылығын көрсете алмағандар кейін қарай кете бермек.
Біздегі аумалы-төкпелі білім жүйесінде білім алған, әлеуметтік мұқтаждық пен сән-салтанаттың арасында тағдыры талқыға түскен, тәрбиенің тетіктерін рухани әңгімеден гөрі, интернеттен алған, жеке ойынан гөрі, көпшіліктің пікірін маңызды санайтын баланы оқытудың қаншалықты ауыр екендігі рас. Дегенмен қазіргі педагог-психологтар қауымы топтағы ұяң балаларды анықтап, олардың белсенділігін арттыру жолында жұмыс атқаратын болса, білім берудің кейбір олқы тұстарын толтырар еді.
Әлеуметтік ортада жағымды пікірлерге бөленбеген, ішкі сезімдерін еш бүкпесіз сыртқа шығармаған, өз ойын ортаға салып, өз пікіріне төтеп бере алмаған бала қоғамның ең қорғансыз бөлігі болып қала бермек.
Қырмызы ЖҰМАБЕКОВА,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент