Қайталап айтқанды тәуір көретін бір сөзім бар: үлкен әдебиетте ұсақ штрихтар болмайды. Адам жанын танитын қаламгер кісінің көз қиығын былай қойғанда, денесінің, аяқ-қолының қозғалысы мен бет-жүзінің ым-ишарасын, тыныс алғанын, кірпік қаққанын, тіпті оның иісіне дейін шеберлікпен суреттеп, жан дүниесіндегі қайнап жатқан ой-сезімдерді ақ қағазға шашпай-төкпей «орналастырады».
Адам мен адам арасындағы қарым-қатынасты, түрлі оқиғаны, сюжеттерді дәлдікпен, басқаша айтқанда математикалық формуламен өрнектейді. Ондай шығармада басы артық оқиға, кейіпкер, тіпті сөз де болмайды. Әр оқиғаның, кейіпкердің өз орны бар, әр ойдың жүгі бар. Екіншіден, мұндай шығарманың әсері жылтыр, еліктіргіш, әр жерден жиып-терген ақылды сөздердің жиынтығынан тұратын кітаптарға қарағанда мол әрі ұзақ болады. Қырғыздың қазіргі заманғы көрнекті жазушыларының бірі Сұлтан Раевтың «Жанжаза» романын оқып шыққан соң ең алдымен «осылай да жазуға болады екен-ау» деп ойладық. Сосын штрихтардың, символдардың көптігі назар аудартты. Мысалы, киелі кітаптың өртенбей қалуы, императордың түсіне қайта-қайта кіретін жылан, айдың тұтылуы, аруақ-әйелдің моншағы, сайтанның таңбасы басылған бала, үш кейіпкердің түсіне кірген кесілген дарақтар, жол бойында сатқындықтың, өлімнің, өмірдің бейнесінде кездескен кейіпкерлер, т.б көптеген нәрселерді оп-оңай сыдыртып өте алмайсың. Айтпақшы, былтыр халықаралық кітап жәрмеңкесінде бұл кітап қалың оқырманға таныстырылған еді. Қазақ тіліне тәржімалаған Халықаралық Түркі академиясы екенін де айта кетуіміз керек.
Сонымен роман не туралы? Реализм мен сюрреализм шарпысқан, мистика, миф, тарих, философия, психология, әлеуметтану тұтасымен көрініс беретін шығармаға не үшін қызығушылық таныттық? Рас, бір ауыз сөзбен жындылардың жан азабы туралы деп қысқаша мазмұндай салуға да болады. Бірақ романдағы қаншама зерлі, астарлы, қабат-қабат ойлар жай адамның түсінігіндегі «жындыхана», «жынды» дейтін кәдуілгі, қарапайым түсініктермен отаспайтынын нық сезіп тұрған соң, қаламға жүгіндік.
Ғылым мен техника өркендеп, қара күшті ақылдың күші алмастырған, адамның орнына роботтар жұмыс істей алатын бұл дәуірде де адам өзінің рухани проблемаларын шеше алған жоқ. Қайта шектен тыс білімдарлық, одан туындайтын менмендік, тәкаппарлық адамзат қоғамында проблемаларды одан сайын көбейтті. Дара болуға ұмтылу, құдай болуға құмарту, шексіз билікті аңсау, жан құмарын ұмытып, тән құмарына берілу – дерттер құдайсыздықтан, өзін аса жоғары бағалаудан пайда болатыны түсінікті. Ал адам миы космосты игере бастаған тұста мұндай дерттер асқынып-ақ кетті. Жас пен кәрінің, ауру мен саудың, ақылды мен ақымақтың, тақуа мен құмарпаздың, сұлу мен ұсқынсыздың орны ауысып, адамзат қоғамында абсурдты жағдайлар орын алғанын көзбен көріп, жүректен өткізген жазушының «Жанжазаға» үлкен дайындықпен келгені көрініп тұр. «Жанжазаның» басты-басты ерекшеліктері мынадай: мұнда кейіпкерлердің нақты бір ұлты жоқ. Нақты бір кеңістік те аталмайды. Уақыт та көрсетілмейді. Тіпті негізгі кейіпкерлердің аттары да жоқ. Олар оқырманға жындыханада таңылған есімдерімен таныстырылады. Олардың саны көп те емес. Жетеу ғана. «Жындылар» киелі жерді іздеп табу үшін жындыханадан қашып шығады. Ұшы-қиыры жоқ құмды даланы кешіп өте алмай, жандары да, тәндері де азап шегеді. Бірақ олардың азабы жеңілдемейді...
Автор оқырманның жүйкесіне салмақ салғанды жақсы көреді. Ойлан, тап. Неге «Киелі кітап», «Киелі жер» аталған? Кейіпкерлер неге Жерұйыққа, Өтүкенге емес, Эдем бағына құштар? Киелі кітаптың адам қолымен өзгертілгенін еске сала беретін жазушы өркениеттің адасуының, азғындықтың кең етек алуының сырын тұспалдап отыр ма? Тазару, арылу үшін жолға шықса да, неге олардың бәрі бірдей мақсатына жетпеді?
Адам қанша жерден сұмырай болса да, қиянатын, иттігін, көркөкіректігін, пасықтығын, қатыгездігін тым құрығанда өзіне мойындай алатын жаратылыс. Романдағы барлық кейіпкер өз кемшіліктерін жақсы біледі. Есі ауысып кетсе де, олар өткен шақтағы қателіктері мен қиянаттарын ұмытпайды. Жазушы кейіпкерлермен аттас тарихи тұлғалардың өмірлерінен де психологиялық параллелизм әдісімен сыр шертіп, олардың бұл «есуастарға» қаншалықты қатысы бар екендіктерін шебер өрнектейді. Шектен тыс құмарлық билеген жанның міндетті түрде азап тартатынын, ол азаптың салмағы тозақтың үрейінен бірнеше есе ауыр болатынын көркемдікпен жеткізеді. Шектен тыс құмарлықтың бастауы өзін танымауда екеніне ой жүгірткізеді. Киелі жерге жол тартқан жолаушылардың алдынан кездескен түрлі бейнелер олардың әрқайсысынан «сен өзіңді таныдың ба?» сұрайтыны тегін емес. Өзін танымау, сондай-ақ ең жоғарғы абсолютті күш Жаратушыны мойындамау дегеніміз – түптеп келгенде жалған наным-сенімдермен, ауада қалықтап тұрған «ақылды сөздермен», жұрт таңып берген «атақпен» өмір сүру екенін, оның соңы жан азабына ұласатынын жазушы бадырайтып айтпай, емеурінмен ғана білдіреді. Сол үшін «есуастарға» қойылған Ескендір Зұлқарнайын, Шыңғысхан, Лир, Таис Афинская, император деген есімдердің негізгі сыры осында екеніне шүбә келтірмейміз.
«Жанжаза» адасқандардың соңғы аялдамасы сияқты. Ол аялдамадан түскендердің арылатынына, тазаратынына кепілдік те жоқ. Бірақ соңынан өлетін үміт бейбақ «есуастарды» осы аялдамаға дейін жетелей бермек. Қорыта келгенде, жазушы Сұлтан Раевтың «Жанжазасындағы» қабат-қабат ойлардың бір парасына шамамен осылай интерпретация жасадық.