Хаттар генерал өмірінен сыр шертеді

Шәкір Жексенбайұлы Жексен­баев 1901 жылы 28 ақпанда Батыс Қазақстан облысы Орда ауданы Шоңғай ауылында дүниеге кел­ген (кей деректер бойынша Қарақол ауылында). Хан ставкасы (қазіргі (Бөкей Ордасы) поселкесінде бастауыш училищені (қазіргі мектептің 8 кластық білім деңгейімен) бітіріп, атал­ған оқу орнының педагогикалық кур­сына оқуға түскен. 1918 жылдан бас­тап жергілікті кеңесте жұмыс істеген.

1919 жылы 1 Үлгілі қазақ атты әскері полкіне ерікті ретінде жазылып, бөлімше, взвод командирі, эскадрон командирінің көмекшісі болды. Жыл соңында Орынбор қаласы Борисоглебский Кавалерия училищесіне жіберілді. 1920 жылы оны бітірген соң осы оқу орнының бастығының көмекшісі, кейіннен Қызыл армияның Әскери академиясына (М.Фрунзе атындағы Әскери академия) оқуға түсті. 1924 жылы әскери қызметте болып, 1927-1928 жылдары Қазақ АКСР әскери комиссарының орынбасары болып, Украинадағы әскери бөлімдерде қызмет етті. 1931 жы­лы Жоғары әскери-техникалық курстарды бітірді, Қиыр Шығыс армиясының ерекше химиялық қызметінің бастығы, Батыс ба­ғыттағы химиялық қорғаныс бө­лімі бастығының аға көмекшісі, Брянск майданының химиялық қорғаныс бөлімінің бастығы болды. Оның басшылығымен рота қызметтерінде жоғары жарылғыш от жаққыштар құрылады, түтін перделері кеңінен қолданыла бас­тайды. 1944-1945 жылдары Орта­лық, кейіннен 2-ші Балтық жаға­лауы және Ленинград майдан­дарының химиялық қызметінің бастығы болады. Соғыс аяқталған соң 1949 жылға дейін  К.Ворошилов атындағы Әскери академияның химиялық қорғаныс кафедрасының бастығы болып қызмет етті, әске­ри округтердің химиялық қыз­метін басқарды. 1949 жылдан отстав­каға кеткенге дейін В.В.Куйбы­шев атындағы Әскери инженерлік академияның кафедра басшысы және аға оқытушысы болды. Отставкада жүріп бірнеше жыл Мәскеу қалалық ДОСААФ өртке қарсы қорғаныс мектебінде коман­дир-нұсқаушы болып жұмыс іс­теді. «Ленин», төрт рет «Қызыл Жұлдыз», екі рет «І дәрежелі Отан соғысы» орден­дерімен, көптеген медальдар­мен марапатталды. 1988 жылы қайт­ыс болып, Мәскеу қаласында жерленген.

Азамат соғысының ардагері Хамит Дәулетұлы Чуриннің Қазақ­стан Президенті архивіне сақ­тауға алынған жеке қорында Ш.Жек­сенбаевқа қатысты бірнеше іс сақ­талған. Аталған істердің бірі Ш.Жексенбаевтың өз өмірі мен Қы­зыл армия қатарындағы қызметі, есте­лік мемуарлар кітабын дайындау, қоғам өкілдерімен кездесуі тура­лы көптеген мәліметтер келті­ретін же­ке жазған хаттарынан тұ­рады. Хат алмасу 1943–1978 жылдар­ды қам­тиды.

1944 жылғы 18 қаңтардағы хатын генерал: «Өз сезімімді біл­діретін лайықты сөз таппай отырмын. Өмірде сондай сәттер болады, басыңдағы жағдайды қағазға да түсіре алмайсың немесе айта ал­майсың. Сол жағдай дәл қазір менің басымда тұр. Сен мені түсінеді деп ой­лаймын»... деп жүрекжарды сөзі­мен бастайды. Өзінің алғыс сезімін, құрметін, ілтипатын айта отырып, ширек ғасырдың, шалғай қашықтықтың кедергі жасамас­тан, алыс мектептегі жылдар туралы қымбат сәттерді бөлісіп, назар аударғанына ризашылығын біл­­діреді. Өзі туралы соңғы алған маман­дығы бойынша жұмыс істеп жатқанын, 1940 жылғы шілденің басында болған әңгімелесуін еске ала­ды. Соғыс кезінде жазылған соң­ғы хаты 1944 жылғы 18 мамыр­да келген. Содан кейінгі уақыттағы хаттары сақталмаған немесе Х.Чу­рин музей, архивтерге өткізген бо­луы мүмкін. 1970 жылғы 11 жел­тоқсанда Хамитке жазған хатында Ш.Жексенбаев: «Сәлеметсің бе, Хамит! Мектеп орындығынан бергі досым және жолдасым Хамит, иә, менің де жетпіс жылдығым таяп қал­ды. Мендегі бұл уақыт тіп­тен жақын – 28 ақпан 1970 жыл. Ал біз 1915 жылдан бастап дос болып келе­міз, 55 жыл толып­ты – жарты ғасыр­дан астам уақыт» деп бас­талады хат. 1976 жылғы 11 қаңтарда жаз­ған хатында Ш.Жексенбаев «Социалистік Қазақ­стан» газетінің тілшісіне берген сұхбаты, әңгімесі жайында айтады. Алматыдан арнайы келген тілші, Шәкірдің Әскери академиядан «байдың баласы» ретінде шығарылып, оны бітіре алмай кеткен» деген пікірін білдіреді. Сол туралы «иә, 1921 жылы комиссия өмірбаяндық анықтамам жоқ болғандықтан оқудан шығару туралы мәселе қойды. Бірақ соңы­нан менің жастығым мен ұлтым­ды ескеріп, оқуда қалдырды, солайша мен академияны 1924 жылы бітірдім. Бәлкім кейбіреулер менің қызметіммен танысқысы келген болар» деп айтады. Кейінгі хатында да аталған тілшінің мақаланы жазып бітіргендігін, Чуринмен жо­лыққысы келетіндігін айтқанын баяндап, оның «менің әлеуметтік шыққан тегімді білгісі келіп жүр­ген сияқты, әңгімесін байқап көрерсің» деген өтініш жасайды. «Мені байдың баласы деген әңгіме өршіп тұрған секілді, әлгі тілші соны анықтауға келген болар. Осы бір бос әңгіме мені қауіптендіреді» деген күдігін білдіреді. 1976 жылғы 3 мамырдағы хатында: «Мына тілші өзінің «байдың ұлы болғаннан кейін оқудан шығарылған екенсіз ғой?» деген сұрағын қойып алып, жауап күтпей кетіп қалып еді. Сол сұрақ мені қатты ойландырды. Иә, мен бұл жөнінде М.В.Фрунзе атын­да­ғы Әскери академияның ар­хи­ві­нен барып нақтылап келдім, шы­ға­­ру туралы шешім 1922 жылы 20 қыркүйекте қабылданған, екі ап­­тадан кейін 20 қазанда, РК (б) П­ ОК хатшылығының шешімімен оқу­ға қайта қабылдандым». Әр тың­­даушының аппеляциясы сақ­талмаған, бірақ қайта қалпы­на келтіру туралы шешімде Ш.Жек­сенбаевтың саяси мотивте, бай баласы ретінде емес, командирлік бөлімшелердің тәжірибесіздігі мен дайындықтың әлсіздігі себе­бінде оқудан шығарылғандығы анық­талды. Денсаулығының әлсіз­дігінен ол екінші жылға қал­ды­рыл­ған. Оның ойынша: «Куй­бышев қазақтарды, олардың жағ­дайын жақсы білген­діктен, мені Академияға қайта қабыл­дауға ш­е­шім шығарды». Ата-анасы туралы бірнеше мәліметтер беріп кеткен: «менің атам, тегім мен әкемнің атындағы атам 40 жыл бойы Бөкей­хан ұрпақтарының малшысы болып, революцияның алдында орта шаруа болды. Оның үш ұлы мен үш қызы өзімен бірге тұратын. Тұңғыш немересі болғандықтан әжем бауырына басты, балалығымды солармен өткіздім. Әкем екі бауырымен жазда Төменгі Басқұн­шақта тұз өндірісімен немесе Бө­кейхановтарға жалданып шөп шабу­мен айналысты, жекеменшік жері болмады, кейде Саратов-Астра­хань теміржолында жұмыс істеді. 1918 жылы мен барлық мал мен ауылшаруашылық құрал­дарын жинастырып «Ақ ниет» ауылшаруашылық артелін құр­дым. Оның өзінің жарғысы мен басқармасы бар еді. Мен Қызыл армия қатарына шақырылған соң ол артель тарап кетті. Әңгіме болып жатқан кезеңде 1922 жылғы күзде әкем Айталының орта шаруасы болды. 10 аты, 3-5 түйесі, 8-9 сиыры және 5-6 қойы бар еді. 1929 жылы әкем М.И.Калинин атын­дағы колхозға кірді, 1935 жылы қайтыс болғанға дейін колхозшы болып жұмыс істеді. Анам мен інім колхозда 1957 жылға дейін жұмыс істеді. Інім Сатбай 1939-1946 жылдары Кеңес армия­сы қата­рында болып, Ұлы Отан соғысына қатардағы жауынгер, сая­си жетекші, (штурман), аға лейтенант ретінде қатысты, ешқайсысы ешкімді жалшылыққа алмаған, өз еңбектерімен күнелтіп өмір сүрді. Атам Жексенбай да, әкем Айталы да репрессияға ұшыраған жоқ, бар­лығы өз ажалдарымен Шоңғай немесе Қарақол – М.И.Калинин атындағы колхозда өмірден өтті», деп деректермен бөліседі.

Батыс Қазақстан өңірінің тумалары, азамат соғысы мен Ұлы Отан соғысының ардагерлері Шәкір Жексенбайұлы мен Хамит Дәулетұлының ұзақ жылдарға созылған байланысын көрсететін құжаттар архивте сақтаулы. Еке­уі­нің арасындағы тығыз қа­рым-қатынасты олардың хат-ха­барлары айқындап береді. Хат жазу үрдісі жоғалып бара жатқан бүгінгі заманда кеңестік қоғам мүшелерінің байланысы үшбу хатпен жалғасқандығын көреміз. Өкінішке қарай, хаттар толық сақ­тал­маған, үзік күйде. 1943 жылы жазылған хат пен 1960 жылдардағы хаттар арасында біршама үзіліс бар.

Шәкір Жексенбаевтың Қазақ үлгілі атты әскер эскадронын құ­руға қатысқаны, химиялық қаруларды пайдалану, химиялық шабуылға той­тарыс беру тәсілдерін оқытып үйре­тудегі ерен еңбегі де ескерусіз қалған жоқ.

Оның алғашқы кеңестік қазақ атты әскерінің негізін қалаушы екен­дігі, химиялық қаруға қарсы қор­ғаныс әдістерін саралаушы маман ретін­дегі ерен ерлігі ел есінен кетпеуі тиіс. Ер есімі – ел есінде.

Әлия СҮЛЕЙМЕНОВА,

Қазақстан Республикасы Президенті архивінің бас сарапшысы, тарих ғылымдарының кандидаты