Ұбт беделі неге түсті?

Тестілік сынақ Еуропа елдерінде бұдан бірнеше ғасыр бұрын енгізілген. Оның басты артықшылығы – білім беру­ші мекемеге тәуелсіз бақылау жүйе­сі; субъективті ықпалдың болмауы; ба­қы­лауға адамдық фактордың қатыс­­пауы; мемлекеттік стандарт тала­бы­на сәйкес жалпыға бірдей білімді баға­лау шкаласының қолданылуы; әр оқу­шының білімі мен біліктілік деңгейін ай­қын­дап, оларға уақтылы талап қою ар­қылы сапалы білім беруге қолайлы жағ­дайдың жасалуы.

О баста, 2004 жылы елімізде тұңғыш рет ҰБТ моделі енгізілгенде белгілі ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Құсайынов «...ол талапкер мен түлектердің білім сапасын әділ бағалауды және білім беру жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықты жоюды қамтамасыз етуі керек» («Әлем­дегі және Қазақстандағы білім беру­дің сапасы»: Алматы-2013, 131-бет) десе, сол кездегі еліміздің Білім және ғылым министрі Ж.Құлекеев: «ҰБТ-ның мақсаты – мұғалімнің әділетсіз бағалауымен күресу. Өткен жылдары біз үздік аттестат иелерінің оқуға түсер алдындағы емтиханда екі алғанын көп көрдік. «Алтын белгіге» үміткерлердің 30 пайызы ғана білімін дәлелдеді. Ең бастысы, енді ата-аналар қай мектепте, қай мұғалім қандай пәнді жақсы оқытатынын білетін болды» («Время» газеті, 24.06.2004 жыл) деген еді.

Осы жылдары білімді бақылаудың мемлекеттік ұлттық бірыңғай тестілеу моделі түлектердің білім стандартын қандай дәрежеде меңгергенін, мұ­ға­­лімдердің білім берудегі кәсіптік ше­бер­­лігін анықтауда мол тәжірибе жи­нақ­­­тады. ҰБТ моделінің жылдар бойы атқар­ған тарихи миссиясы – білім сапа­сының өсуіне қолайлы жағ­дай жасауы. Оқу орнына түлектерді қабыл­дау олар­дың білім дәрежесіне қарай жүр­гізі­ліп, білім беру жүйесіндегі сыбайлас жем­қорлықты жоюда ерекше рөл атқарды.

Жалпы білім беруде білім сапасына қатысты ҰБТ моделі, сөз жоқ, бірден өз мүмкіндігін толық көрсете алған жоқ. Алғашқы жылдары білім сапасын тес­тілік бақылау мен бағалауда кем­шілік те, қиындық та болды. Ең бас­ты­сы, мек­теп жаңа жүйені қолдануға прак­тикалық та, психологиялық та жағы­нан дайын емес еді.

Ең алдымен ҰБТ мектеп бағдарлама­сындағы білім стандартының мазмұнын тест сұрақтары арқылы қамтып, аз уақыт ішінде жүздеген оқушының білім деңгейін анықтау мүмкіндігіне күмән болды. Екіншіден, ҰБТ-ның жоғарғы балдық көрсеткіші талапкерлердің білім деңгейіне сәйкес келетініне, олар­­дың жоғары оқу орындарында ауқым­ды, жан-жақты білім алуларына қолайлы жағдай жасайтынына да күмән­ді көпшілік бірден сене қойған жоқ. Тағы бір басты мәселе – ҰБТ-ға бері­летін уақытқа қатысты еді. Тестілік мем­лекеттік емтиханға берілетін уақыт көлеміне де қарсы пікір аз болған жоқ Бірақ ғалым-әдіскерлердің пікірлері, жалпы мектептердің практикасы, өз тәжірибемізде ҰБТ-да берілетін 3 сағат 30 минут уақыт жеткілікті екенін көрсетті.

Алайда ҰБТ моделін мониторингтік бақылау жүйесінде, сапалы білім беруде тиімді қолдана отырып, мол тәжірибе жинақтағанымызға қарамастан, мектепте тестілік бақылаудың рейтингі тым төмендеп кетті. Тіпті ҰБТ-ны мектептің, білім сапасының рейтингі болудан қалды деп арқаны кеңге салушылар да көбейді.

Бірінші кезекте, білім стандартының меңгеріліп отыруын қамтамасыз ету, жай мектептерден бұрын, жоғарғы сыныптарда бейінді білім беруді қатаң, бірыңғай оқушының қабілет-икем­ділігіне қарай жүзеге асыра отырып, олар­ды оқу орындарына даярлау, ең алдымен, гимназия, лицей, дарынды балалар мектебінің міндеті. Бірақ күнделікті білім берудің сапасын қадағалап, педа­гогикалық мониторингтік жүйенің тиісті дәрежеде жүзеге асырылмауы, жаңа типті мектептердің өзінде де білім сапа­сы жай мектептен көп ілгері бола алмай отыр. Өйткені білім сапасын ай­қын­дайтын өлшем жүйесінің әлсіздігі, ҰБТ рейтингінің екінші кезекте қалуы білім сапасын уақтылы айқындап, олар­дың статустарына сәйкес қатаң талап қоюға мүмкіндік бермейді.

Еліміздегі жалпы білім беруде ҰБТ рейтингінің ең жоғары болған 2010 және 2011 жылдары тестілік бақылауда түлектердің орта балдары 84,8-ден 96,6 балға дейін көтерілсе (ол кезде тестінің ең жоғарғы балы – 125 болатын-ды), соңғы жылдары ол көрсеткіш 65,5 балдан (2019 ж.) 64,0 балға дейін (2020 ж.) тө­мен түскен (қазіргі тестінің ең жо­ғар­ғы балы – 140 болғанына қарамастан).

Сонда түлектер бұдан он жыл бұрын тестілік 125 сұрақтың 96,6-на дұрыс жауап беріп, 77,2% әжептәуір білім дәрежелерін көрсетсе, соңғы жылдары тестінің 140 сұрағынан 64,0 балл жинап, мүмкіндіктің орта дәрежесіне де қол жеткізе алмаған.

Сол 2010 жылдары республика бо­йынша жаңа типті мектептердің ішінде Орал қаласының мамандандырылған дарынды балалар мектебі түлектерінің тестілік орта балы (41 оқушы) 120,7 болып, 100% грантпен жоғары оқу орнына қабылданған екен, кейінгі жылдары мұндай жоғарғы балдық деңгей мүлде кездеспейді (мәліметтер Білім және ғылым министрлігінің сайтынан алынды).

Білім сапасына тікелей қатысты бұл өзгерістерден, соңғы жылдары ҰБТ-ны білімді бақылаудың өлшем жүйесінен алып тастауға дейін барып, оның рейтингін төмендетудің мектептегі білім сапасына қаншалықты кері әсер еткенін нақты көруімізге болады. Осы негізде күнделікті білім беру процесінде, оқушының міндетті мең­геруге тиіс, пән бағдарламасының білім стандартындағы минимум білімді (тест сұрақтарын) тиянақты, жан-жақ­ты, жүйелі меңгеріліп отырылуын қам­тамасыз ету екінші кезекке шығып, онымен жаппай репетиторлар айналысуда. Олар негізінен кешкі ақылы мектептер; жекелеген педагогтер; соңғы жылдары тіпті волонтерлер де оған қатыса бас­тады.

Қазіргі түлектер ҰБТ-ға әзірлену үшін мектептен тыс репетиторлар жалдауына, «шпаргалка» әзірлеуге және де тікелей тестінің дайын жауаптарын сырт­тан көшіріп алу үшін түрлі байланыс құрал­дарын қолдануға мәжбүр. Мұндай көрініс барлық жерде әдеттегі жағдайға айналып барады. Тіпті жалпы білім беретін мектептердегі мұғалімдердің өздері осы бағытта жұмыс істейді десе де болады.

Мысалы, республикалық тест ор­та­лы­ғы директорының ақпаратына қара­ғанда, алдыңғы жылы тестілік сынақ­қа қатысқан 88 583 түлек тестілеу бары­сында 84 мыңнан астам тыйым салын­ған зат, оның ішінде 40 мыңнан астам электронды құрылғы мен 44 мың­нан астам қағаз түріндегі шпаргалка қолданған («Егемен Қазақстан», 4 шілде 2017 жыл). Бұл – тек ресми деректер. Сонда біздің түлектеріміз ҰБТ-ны толыққа жуық шпаргалка көмегі­мен тапсырады деген сөз. Тестілік бақы­лауда әжептәуір жоғары балл жинап, грантпен түскендер де, «Алтын белгі» алғандардың да оқу орнында үлгере алмай, оқудан шығып жатқандары сөз жоқ, ҰБТ-да шпаргалкамен емтихан тапсырғандар.

Қазіргі біздің жағдайымызда түлек­тер мемлекеттік тестілік емтихан кезінде шпаргалкамен де жоғары балл жинайтынына күмәнсіз қарайтын дәрежеге жеткен сияқты. Ал ол оқушылардың күн­делікті білім алуға деген ынтасына да жалпы мектептің, мұғалімдердің сапалы білім беруге деген жауапкершілігіне кері әсер етіп отырған бірден-бір жағдай.

Сондықтан мемлекеттік емтиханда түлектердің қандай да болсын шпаргалка қолдануына үзілді-кесілді тыйым жасау керек. ҰБТ моделінің, білім сапасын объективті анықтайтын қызметін өзіне қайтара отырып, оның сапалы білім берудің басты факторына айналуына қолайлы жағдай жасауға тиіспіз.

Тестілік бақылаудың басты қағидасы – сырттай тәуелсіз бақылау. Оның нә­ти­же­сі жоғары болуына мүдделі қан­дай да субъективті фактор оған қаты­нас­пауы керек. Сонда ғана тестілік білім­ді бақылау, бағалау моделі білім стан­­дартының орындалу деңгейінің объек­­тивті көрсеткіші бола алады. Сон­­дық­тан алдағы уақытта «Ұлттық тесті­­леу орталығы Үкіметтің немесе Пре­­­зи­­дент Әкімшілігінің құзырына бері­­луі керек» дейтін ұсынысты жүзеге асы­­­ратын да уақыт жеткен сияқты. Сон­­да ҰБТ моделі Білім және ғылым ми­­­нистр­­лігі­не тәуелсіз, сырттай еліміз­дің жа­лпы білім беру жүйесіндегі білім стан­­дар­ты­ның орындалу деңгейін объек­тивті анық­тайтын бірыңғай өлшем жү­йесі қызметін атқара отырып, мұғалім мәр­те­бесінің өсуіне де, білім сапасына да оңтайлы ықпал етер бірден-бір білім­дік факторға айналған болар еді.

Толықтай алғанда, рухани жаңғыру кезе­ңінде білім сапасына қойылып отыр­ған талаптарды жүзеге асыруға қол­бай­лау болып отырған кемшіліктерді жо­йып, қол жеткен бар инновациялық тә­жі­ри­бені алға дамыта білуіміз қажет-ақ.

Нәсіпқали ДӘУЛЕТОВ,

«Құрмет» орденінің иегері, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор

Асқар АМАНБАЕВ,

М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан университеті қабылдау комиссиясының жауапты хатшысы, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

Батыс Қазақстан облысы