Заң түзелмей, реформалар өрге баспайды

– Бейбіт Өксікбайұлы, Прези­денттің жүргізіп отырған жаңа реформалары мен бас­тамаларын заң­намалық тұр­ғыдан қамтамасыз ету қалай жүр­гізіліп жатыр? Мұның ал­ға­шқы нәтижелері қан­дай?

– Мемлекет өмірінің қандай да бір саласында болсын жасалатын өз­ге­рістер, реформалардың мақсат-мін­деттері, жүзеге асыру тетіктері мен нор­малары заң жүзінде белгіленіп, сарап­талып барып жүзеге асады. Осы бағытта Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың ел дамуының қадау-қадау өзекті мәселелері бойынша берілген тапсырмалары негізінде Үкімет, Парламент депутаттары бірқатар заңды жаңа нұсқада қабылдап, қолданыстағы заң нормаларына көптеген жаңа өз­геріс пен толықтыру ен­гізді. Ширатып айтатын болсақ, оларды бес бағытқа бөлуге болады. Яғни әлеуметтік сала; қар­жы – экономика; мемлекеттік басқаруды түбегейлі өзгерту, оның ішінде мем­лекеттік қызмет, жемқорлыққа қарсы күрес; сот жүйесін, құқық қорғау орган­дарын реформалау; азаматтық қоғам қалыптастыру және саяси реформалар.

Былтыр осы салалар бойын­ша 33 заңға өзгерістер мен то­лықтырулар ен­гізілді. Оның ішін­де 3 заң, 2 кодекс жаңа нұс­қа­да қабылданды. Мем­лекет бас­шысының тапсырма­ларын орындау мақсатында жал­пы­ұлттық іс-шаралар жос­пары құрылған. Сол жоспарға сәй­кес биыл жыл соңына дейін тағы 14 заңға өзгерістер мен то­лықтырулар енгізу көзделіп отыр. Келесі жылдың шілде айына дейін тағы бірнеше жаңарған заң қабылданады.

– Мемлекет басшысы айт­қандай, өзгерістерді билік өзі­нен бастауы керек. Бұл ретте мем­лекеттік басқару жүйесі, мемл­екеттік қызмет туралы заң­­дарға қандай өзгерістер енгі­зілді және алда жаңа түзетулер бола ма?

– Қазір жаһан елдері күрделі геосаяси, геоэкономикалық, тек­тоникалық өзгерістер мен тіпті қисынын түсіну қиын қарама-қайшылықты процестерді бастан өткеруде. Мемлекеттер арасында сенім тапшылығы анық сезіледі. Әлемдік, аймақтық қауіпсіздік сақтау мәселелері ушыға түсуде. Жаһандану жағдайында Қазақстан да мемлекеттік дамуының сындарлы жаңа кезеңіне аяқ басты. Заманның осындай жаңа қауіп-қатерлерін ескере отырып, өз ішімізде қол жеткізген табыстарымыздың тасасында қалып қойып, жылдар бойы шешілмей келе жатқан жүйелі кемшіліктерімізден арылу үшін, бәсекесі артып отырған әлемдік көштен қалып қалмау үшін көп нәрсені жаңаша жасауға тура келеді. Сол себепті мемлекетті тиімді басқару міндеті бірінші орын­ға шығып отыр.

Осы ретте заңнамалық негізде атқа­рылған жұмыстарға келсек, біріншіден, Президент Жар­лығымен мемлекеттік қыз­мет жө­ніндегі агенттік өз алдына бөлек шық­ты. Мемлекеттік басқарудың жаңа моделін қалыптастыру процесі жүріп жа­тыр. Мемлекет бас­шысы былтырғы Жол­дауында «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын ұсынды. Бұл бү­гінде үкіметтің ашық жұмыс жүргізуіне, аза­маттық қоғам құруға, билік пен қоғам ара­сындағы диалогты дамытуға серпін беріп отыр. Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында осы тұжырымдамалық ұстанымын әрі қарай дамытып, түпкі мақсат – халық үніне құлақ асып қана қоймай, «дұрыс, әділ шешім қабылдай алатын», «Әділетті мемлекет құру» қажеттілігіне ай­рықша тоқталды. Президенттің келесі пайымы – «Жауапты мемлекет – Жауапты қоғам – Жауапты адам» формуласына келіп саяды.

Мойындау керек, мемлекеттік қызметті алға бастырмай, беделіне нұқсан келтіретін кертартпа си­паты – биліктің күнделікті жұ­мысындағы ашықтық пен әділ­дік­тің әркез болмай жатуы, даң­ғазалық, жауап­кершіліктен жал­тару, қағазбастылық, бітпейтін жиналыс және т.б. Мұндай жүйелі кемшіліктерімізді рет-ретімен, үздіксіз-үдемелі, кешенді іс-ша­раларды жүргізіп қана шеше аламыз. Бұл ретте көп мәселе кадрға келіп тіреледі.

Мемлекеттік қызметтің сапасын арт­тыру мақсатында Мем­­лекет бас­шысының бастама­сымен елімізде алғаш рет Пре­зи­денттің кадрлық резерві қа­лыптасып, 300 кадр іріктеліп алынды. Сонымен қатар саяси және әкімшілік қызметкерлерінің ротациясы жөнінде Президенттің Жарлығы шықты. Бұрын мем­лекеттік қызметкерлер бір жерде ондаған жыл істеп отыра бе­ретін. Олар басқа қызметке ауыс­қан кезде өзінің командасымен ауыспауына жол бермеу заңдық негізде мериток­ратия тәртібімен реттелді. Бұған қоса мемлекеттік қызметкерлердің санын биыл 10 пайызға, келесі жылы 15 пайызға қысқарту жө­нінде Президент Жарлығы шық­ты. Пандемия кезінде 60-80 па­йыз қызметкерлер қашықтан жұ­мыс істеді. Одан өртеніп кеткен, құлап қалған ештеңе жоқ. Сон­дықтан мемлекеттік аппаратты оң­тайландыруға толық мүмкіндік бар. Жалпы, елімізде мемлекеттік қызметкерлердің са­ны 100 мыңға жуықтайды. Бұл көрсеткіш бойынша әлемде алдыңғы қатардамыз. Ал қыс­қарту есебінен үнемделген қар­жы қалған қызметкерлердің еңбекақысын көтеруге ықпал етеді. Еңбекақы еңбегіне қарай, факторлық-балдық шкалаға сәйкес төленеді. Бұл жөнінде 2021 жылы Үкіметтің тиісті Қаулысы қабылданады.

«Мемлекеттік қызмет тура­лы» заңға енгізілген жаңа нор­ма­ларға сәйкес «Дипломмен – ауыл­ға!» бағдарламасы бойынша ауыл­-аймаққа мұғалімдер мен дәрігерлер ғана емес, мемлекеттік қыз­меткерлер де бара алады. Яғни ауыл әкім­дері аппараттарына да білімді жас мамандар керек. Мемлекеттік қызметшілер ауылға барса, аталған бағдарламаның жеңіл­діктерін толықтай пайдаланып, көтерме қар­жылық көмек, үй мен жер телімдерімен қамтамасыз етіледі.

– Әділдікті басты ұстанымы са­най­тын Президент сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы жүйелі, пәр­­мен­ді күрес, кешенді іс-ша­ралар қажет еке­нін әуелден айт­ты. Осы рет­те жем­қор­лық­пен күресу мәсе­лесі заң жү­зін­де қан­­шалықты қатай­тыл­ға­­нына тоқ­­талып өтсеңіз?

– Жемқорлық Қазақстанда ғана емес, әлдеқашан әлемдік проблемаға айналған. Заңы, талап-тәртібі жолға қойылған батыс елдерінің өзінде жемқорлық фактілері аз емес. Біздің елде кейінгі ондаған жылдар бұл мә­селе, тіпті ушығып кетті. Оған қар­сы күресіміз күткендей нәти­же бермей отыр. Соған байла­нысты Мемлекет басшысы би­лік тар­мақтарының алдында жем­қорлықпен күрес жай ға­на көзбояушылық, қағаздағы үс­тірт баяндау, жалған нәтиже деңгейінде қалып қалмай, күрес­тің тиімділігін күшейтуде ең ал­дымен заңдарды қатайтуға нақ­ты тапсырма берді. Осы ретте жем­қорлықпен күресте қоғамдық ұйымд­ар мен сарапшылардың бел­сенді атсалысуымен тиісті заң­намаларға бірқатар нақты өз­герістер мен толықтырулар ен­гізілді. Біріншіден, мемлекеттік ор­ган бас­шылығы, оның ішінде бі­рін­ші басшы қара­мағындағы орынбасарының, ал олар өзде­ріне тікелей бағынышты қызметкер­лерінің жемқорлыққа қатысты қылмысы сотта дәлелденсе, мін­детті түрде жұмыстан кетуі тиіс.

Екіншіден, барлық қабыл­да­натын нормативтік-құ­қық­тық акті жобалары алдын ала сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамадан өтеді. Бұл – министрдің бұйрығы, әкімн­ің шешімі, Үкіметтің қаулы­сы, Парламенттің заң жобалары, т.б. Аталған іске түрлі институт­тар, қоғамдық ұйымдар, сарапшылар, ғалымдар тартылып, қабыл­данатын нормативті-құқықтық құ­жаттардың жемқорлық тәуекел­дерін анықтайды.

Үшіншіден, депутаттарға, сот­тар­ға, мемлекеттік және квази­мем­лекеттік сек­тор қызметкер­ле­ріне сыйлық беруге, сыйлық қа­былдауға заң жүзінде тыйым салынды. Бұған қоса жақын туысқандардың мемлекеттік органдарда бірге, болмаса, бір-бірінің қол астында қатар істеуіне тос­қауыл қойылды. Маман жұ­мысқа орналасып жатқанда ол жерде жақын туысы жұмыс іс­тейтін болса, алдын ала хабар бе­руі керек.

Төртіншіден, жемқорлықтың субъектісі ретінде ква­зи­мем­ле­кеттік сектордың бас­шыла­ры және тендер өткізетін, мем­лекеттік сатып алуды жүзеге асы­ратын құрылымдардың жауап­ты қызметкерлері де ілінді. Бұ­рын олар бұл санатқа жатпайтын еді. Сондай-ақ сыбайлас жем­қорлыққа қарсы комплаенс қа­был­данды.

Бесіншіден, мемлекеттік қыз­метте, квазимемлекеттік секторда жемқорлық қылмыс жасап, сот­талғандар енді өмір бойы мем­лекеттік қызметтен аластатылатын болады. Осы нормалар қазір Парламент Сенатында қарас­тырылып жатыр. Жыл соңында қа­былданады деп күтілуде. Жуыр­­да қабылданатын жаңа нор­ма­ның бірі – мемлекеттік қызмет және квазимемлекеттік сектор басшыларының қос азаматтығы болса, олар жұмысынан босаты­лады. Сондай-ақ мемлекеттік қызметкерлерге, депутаттарға, сот­тарға шетелдік банктерде ақ­ша, қымбат заттар сақтауға ты­йым­ салынады.

Алтыншыдан, құқық қорғау органда­рының, соттардың, про­курорлардың жемқорлыққа қа­тысы анықталса, қыл­мыс­тық жауап­кершілігі қатаңда­тылады. Ауыр және аса ауыр жемқорлық қыл­мыс жасағандар үшін шартты түрде мерзімінен бұрын босап шы­ғуына мүмкіндік берілмейді. Аталмыш жаңа толықтырулар да – қазір Сенат қарауында.

Мемлекеттік сатып алуда ашық­тық принципінің сақталмауы, тендер өткізу тәр­тібінің жиі ауысуы, адам фак­торының ықпал етуі – жалпы жемқорлық тәуекелдерін күшей­тетін факторлар. Осы мәселелерді рет­теу үшін мемлекеттік сатып алу­лар жөніндегі заң жобасына тиісті өзгертулер енгізілуде. Мем­лекеттік сатып алуда тауар, қызмет түрлерін сатып алуда негіздемелік келісімдер жасалады. Электронды дүкен деген ұғым енгізіліп отыр. Ұсақ-түйек заттарды бір көзден сатып алу тәртібі реттеледі. Бұл про­цестерде ашықтық толықтай сақ­талады. Бұрын кім төмен баға берсе, солар тендерді ұтып кететін еді. Ал қазір сапасына көңіл бөлінеді. Сондай-ақ жем­қорлық тәуекелдерін азайту үшін техникалық реттеу заң жобасына да жаңа нормалар енгізіліп, жыл соңына дейін қабылданады.

– Жолдауда ай­тыл­­ғандай, азамат­­тардың лайық­­ты өмір сү­руіне жағдай жасау, олардың құ­қық­тары­ның қорғалуы, заң үс­темдігін қам­­тамасыз ету қалай жүр­гізі­луде? Құқық қорғау мен сот жүйе­­­сіндегі реформалардың ха­­лық күткен нәти­жесін қашан кө­ре­міз?

– Халықтың лайықты өмір сүруі әлеуметтік мәселелердің жүйелі шешілуі арқылы мүмкін болмақ. Індет күшейген кезеңде қаншама қордаланған мәселенің барына көзіміз жете түсті. Бі­раз саланың, әсіресе жеке кәсіпкер­ліктің жұмысы тұ­ралап, көптеген адам нәпақасын тауып отырған жұмысынан айырылды. Осынау қысылтаяң шақта әлеуметтік жағ­дайы төмен азаматтарға бір­жолғы жәрдемақы беріліп, банктер алдындағы несиесі жабылды.

Парламенттің өткен жылғы сессия­сында құқық қорғау, сот жүйесін­дегі рефор­маларды заң­намалық қам­та­ма­сыз етуде үлкен жұмыстар ат­қарылды. Былтыр жел­тоқсан айын­да әкімшілік, қылмыстық және қыл­мыстық-процессуалдық кодекстерге, заң­­намаларға бірқатар елеулі өз­герістер енгізілді. Жыныстық зор­лық-зомбылық, тұрмыстық зор­лық-зомбылық, педофилия, мал ұрлығы, браконьерлік, ал­коголь ішіп көлік жүргізу, есірт­кі таратуға қатысты жаза қа­тайтылды. Бұлар енді ауыр қылмыс санатына кірді.

Заң жүзінде айыптаушы мен айып­­талушының құқы бір­­дей. Қыл­мыстық процес­те қылмыс жасамаған адамды қыл­мыс­тық жауапкершілікке тарт­­қаны үшін айыптаушы та­раптың жауапкершілігі кү­шей­­тілді. Сондай-ақ азаматты заң­сыз ұстаса, қамаса, жалған куә­лік жасауға мәжбүрлесе, ай­ғақтарды бұрмаласа – осындай қитұрқылықтарға баратын құ­қық қорғау қызметкерлерінің жауапкершілігі заң жүзінде қа­тайтылды. Айыпталушы та­раптың арыз-шағымы қараусыз қал­дырылса немесе ешқандай әрекет жасалмаса, заң жүзінде жа­уап­кершілік қарастырылды.

Сонымен қатар сот ісін жүр­гізуде әкімшілік сот ісі деген ұғым енгізілді. Бұл туралы заң былтыр қабылданды. 2021 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енеді. Яғни бұл дегеніміз – соттың төр­тінші жаңа түрі. Сондықтан бұл сот­тың іске кірісуіне, дайындалуына уақыт керек.

Қылмыс жасауға итермелейтін аран­датушылыққа байланысты бап енді. Адам негізсіз сотталмауы керек. Соның бәрін сотқа дейін прокурор қадағалау керек. Мемлекет басшысы құқық қорғау жүйесінің жұмысында айыптауға бейімділік басым екенін қадап көрсетті. Бұған қосымша қа­зір Парламентте азаматтардың құ­қы­ғын сақтауға байланысты қылмыстық-про­цессуалдық ко­­­декс­ке өзгерістер енгізіліп жа­­тыр. Биылғы Жолдауында Мем­­лекет басшысы құқық қор­ғау органдары тарапынан кәсіп­керлікке қарсы заңсыздық іс-әре­кеттер ауыр қылмыс санатына жатқызылатынын айтып өтті. Осы ретте тиісті заң жобасына кә­сіпкерлердің адал ниетінің презумпциясы туралы жаңа норма қосылды. Аталмыш қосымшалар мен өзгертулер биыл жыл соңына дейін қабылданбақ.

– Бүгінде сындарлы қоғамдық диалогқа баса мән беріліп отыр. Алда елімізде азамат­тық қо­ғамның дамуы, билікпен ара­дағы диалогтың нығаюы қан­дай заңдық өзгерістермен реттеледі?

– Кейінгі бір-екі жылдың ішінде қоғам өзгерді. Тіпті пан­демиядан кейін бірқатар құн­дылықтарға басқаша қарап, бар мен жоқтың, обал-сауаптың парқына көзіміз жетті, жалпы ұлттық иммунитетіміз үлкен сы­нақтан өтті. Жұрт қазір қоғам­дағы жа­ңалықтарға сергек қарайды. Ақпараттық заманда көп мәселені қоғамның ашық талқысына салу арқылы шешуге тура ке­леді. Қоғамның үні анық естіле бастады. Жақында ғана Бозжырада қо­нақүй салу, Алматыдағы ағаш­тарды аяусыз ке­су қоғамның объек­тивті наразылығын ту­ғызды. Мәселеге Президенттің араласуына тура келді. Бұл – Қазақстанда қалыптаса бас­таған азаматтық, ашық қоғамның айқын бел­гілері.

Қайбір жылдары жер мәсе­лесіне қа­тысты үлкен дау туғаны белгілі. Содан соң қоғамдық кеңес құрылып, жер жағдайы жан-жақты талқыланды. Нәтижесінде, жерді сатуға, жалға беруге қа­тыс­ты мораторий жарияланған еді. Бұл тақырып кейін кеңінен қаралып, кейінгі жылдары ауыл шаруашылығын дамытуға үлкен мән беріле бастады. Айталық, Ұлттық ке­ңесте Президент пай­да­ланылмай жатқан жерлерді анықтау үшін ғарыштық мониторинг қолдану қажет екенін айтты. Бүгінде жер мәселесіне қа­тысты ғарыштық мониторинг жүр­гізу жөнінде заңға өзгеріс ен­гізіліп, қазірдің өзінде төрт облыста 8,3 млн гектар жердің бос жатқаны анықталды. Тақауда қолданыстағы заң жобасына Парламент енгізген қатаң өз­гер­тулерге сәйкес пайдаланылмай жат­қан жер телімдері үшін оның иесіне тікелей жер салығының 20 есе көлемінде айыппұл салына­ды. Бұрын бұл көрсеткіш 10 есе болатын. Сондай-ақ айыппұл са­лын­ған соң ол жерді игеруге бір ғана жыл (бұрын екі жыл) уақыт берілетін қатаңдату нормасы қарастырылып жатыр. Сондықтан жер иелері, шаруа қожалықтары еселеп айыппұл төлемес үшін және жерінен айырылып қалмас үшін қарекет ете бас­тайды.

Парламентте ұзақ талқыланып, қоғамның сараптамасынан өткен Экологиялық кодекс биыл жел­тоқсанда қабылдануы тиіс. Мұн­да экологияны бұзғаны үшін айып­пұлды 10 есе өсіру жөнінде нор­малар, мемлекет тарапынан басқа да заңдық мін­деттемелер кәсіпорындарға табиғатты ластайтын қалдықтарын күрт азайту үшін іс-шаралардың кешенді бағдарламасын жүргізуіне, заманауи арнайы қондырғылар орнатуға тікелей ықпал етеді.

Жыл соңына дейін қа­был­данатын «Қоғамдық кеңес­тер туралы» заң жобасына да ай­тарлықтай өзгерістер енбек. Осы кезеңде ақпаратқа қол жет­кізу туралы заң қабылданбақ. Ал­дағы жылдың жазында «Қоғам­дық бақылау туралы» заң жобасы ай­налымға қосылмақ. Бұлардың не­гізгі мақсаты – қоғам мен би­лік арасында екіжақты диалог орнату, мемлекеттік органдар жұмысының ашықтығын қам­тамасыз ету. Қоғамдық ке­ңес­тер 2015 жылғы заңмен әкім­дік­терде, министрліктерде құ­рылған. Алайда қоғам тарапынан кеңестердің құрамы бойынша, жал­пы жұмысының тиімділігі жө­нінде бірқатар объективті сын-ес­кертпелер, келіспеушіліктер ай­тылуда. Осыларды ескере ке­ліп, қарастырылып жатқан заң жобасында квазимемлекеттік секторда да қоғамдық кеңес құ­ру ұсынылып отыр. Кеңестің құ­рамын анықтайтын жұ­мыс то­бы енді қоғамдық ұйымдарға, бел­сен­ділерге беріледі. Бұрын бұл жұмыс тобына сол қоғамдық кеңес құрылатын са­ланың басшысы жетекшілік ететін. Яғни әкімнің немесе министрдің қо­ғамдық кеңеске өздеріне «ың­ғайлы адамдарды» таңдауына тос­қауыл қойылады. Жаңа заң­мен қоғамдық кеңес мүшелері тен­дерлік комиссияның құрамына да енеді. Бұл мемлекеттік сатып алу­дың ашық, әділ жүзеге асуына ық­пал етеді.

Биылғы Жолдауында Прези­дент онлайн петициялардың бірың­ғай заңды инс­титутын құру қажет екенін атап өтті. Петиция шешім қабылдауға заңды тұр­ғыдан әсер ететін болады. Яғни қо­ғамдық ұйымдар, ынталы топтар, азаматтар, билік органының қоғамды толғандыратын мәселе төңірегінде шешімдерімен, іс-әрекеттерімен келіспейтін болса, петицияға қол жинап, онлайн режімде билік органдарына ресми жібереді. Өз кезегінде мемлекеттік органдар петицияны қарап, ондағы көтерілген мәселені шешудің ортақ жолын іздестіреді және қабылданған шешім жөнінде ресми түрде жауап беруге міндеттеледі. Бұл жа­ңа өзгерістер келер жылы қа­был­данатын «Қоғамдық бақылау ту­ралы» заң жобасы шеңберінде қарастырылмақ.

– Мемлекет басшысы биыл­ғы Жол­дауында ал­дағы саяси реформалардың бар­лығы азаматтарды мемлекет бас­қару ісіне кеңінен қатыс­тыруға ба­ғытталуы керек еке­ніне баса мән бер­ді. Осы ретте заңнамалықтан нендей жа­ңалық­тар кү­теміз?

– Алдымен Үкімет жергілікті өзін-өзі басқару концепциясын әзір­леп жатқанын айтып өткен жөн. М­ұ­нымен қатар елімізде азаматтық қо­ғам қалыптастыру концепциясы да әзірленуде. Жер­гілікті мәслихаттарға қол жинап, әлеуметтік – экономикалық ма­ңызы бар іс-шаралар бойынша петиция дайындау құқығын бе­рудің заңнамалық негіздері қа­растырылуда. Өздеріңізге мә­лім, 2021 жылдың шілдесіне дейін «Ауыл әкімдерін сайлау туралы» заң қабылдануы тиіс. Осы өзгерістердің барлығы түп­теп келгенде, қоғамның жалпы мәдениетін, саяси сауатын, аза­маттық мінез-ұстанымын, әлеу­меттік белсенділігін қалып­тастыруға ықпал етеді. Қоғамның бейжайлығы, бейқам­дығы мен немкеттілігі демократиялық, құ­қықтық мемлекетке тән емес, оған керісінше теріс әсер ететін фак­торлар.

Жалпы, қазір билік пен қоғам ара­сындағы саяси диалог дамып, бірқатар реформалар рет-ретімен жүзеге асырылып жатыр. Соның бір мысалы ретінде «Бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу туралы» заңды айтар едім. Күшіне енген бұл заңды бұ­рынғы заңмен салыстыруға мүлде кел­мейді. Сондай-ақ «Саяси партия­лар туралы», «Сайлау туралы», «Парламент және оның де­путаттарының мәртебесі туралы» заңдарға өзгерістер ен­гізілді. Бұл заңдарда партиялар­ды тіркеуді жеңілдету, пар­ла­мент­тік оппозиция институтын құру, партиялық тізімде әйелдер мен жастардың үлесін көбейту мәселелері қамтылды. Жалпы, саяси партиялық оппозиция мемлекетке, ұлттық мүддеге қарсы күш емес, олар билік тізгінін ұстап отырған басқа саяси әріптес партиялардың шешімдеріне, іс-әрекеттеріне альтернатива ретінде өз ұсыныстарын, мәселені шешу тетіктері мен жоспарларын Парламентте өткізуге күш салады.

Түйіндеп айтар болсақ, жылдар бойы қордаланып қалған мәселелердің бәрін бірден, бір күнде шешіп тастау мүмкін емес. Заң түзелмей Президент жариялаған реформаларды тиімді жүргізе алмаймыз. Заңмен тікелей реттелмейтін бір-ақ нәрсе бар, ол – біздің жалпыұлттық болмысымыз, интеллектіміз және сындарлы пайым-пара­сатымыз. Мұндай құн­дылықтардың қалыптасуы мемлекет пен қоғамның, әрбі­ріміздің азаматтық ұстанымымызға, ортақ жауапкершілікті сезінуімізге байланысты.

– Сайлау демекші, алдағы Мәжіліс депуттарының сайлауы жалпы Пар­ламенттің бойы­на қаншалықты қан жү­гіртеді? Заңдардың сапалы дайын­далуын қалай жетілдіруге болады?

Елімізде басталған рефор­малардың заңнамалық негізін қамтамасыз ету – Парламенттің басты міндеті. Сондықтан Пар­ламентке артылған жүктің салмағы қазір тым ауыр. Мемлекет басшысы айтқандай, «Парламент тың идеялар, озық ойлар, түрлі пікірлер мен көзқарастар талқылайтын, ортақ шешім қабылдайтын алаң болуы тиіс».

Жасыратыны жоқ, қоғам та­рапы­нан депутаттардың жұмы­сына түрлі сын-пікірлерді де естіп жүрміз. Пар­ламент өз жұмы­сын ашық режім жағдайында жүр­гізуі – бүгінгі уақыт талабы. Де­пу­тат­тар сауалында көтерілетін түйінді мәселелердің шешімін та­будың тиімділігі, Үкіметтің заң шы­ғарушылық жұмысында тұрақты тұжырымдамалық ұс­таным, мақсат-мін­деттердің ай­қын­дығы мен оларды жүзеге асы­­ру механизмдерінің нақты бел­гіленуін жүйе­­лі жоспарлау қажеттілігі айқын сезіліп отыр.

Бүгінде Сенат пен Мәжілістегі Үкіметтік сағаттар, Парламенттік тыңдаулар өзекті мәселелерге арналып, депутаттардың сауалдарында өткір мәселелер көтерілуде. Жүріп жатқан реформаларға негіз болатын маңызды заңдарды Парламент қабылдап жатыр. Өткен көктем-жаздағы індет қаупіне қарамастан, заң шығарушылық жұмыс бір сәт те іркілген жоқ.

Алда Парламент Мәжілісінің сайлауы. Көпшілікті депутаттық корпустың қан­шалықты жаңара­тыны, қандай партия­лардың өте­тіні қызықтырады. Жаңа құрам жаңаша жұмыс істейтін болар. Себебі қо­ғам өзгерді, соған сай та­лап та басқаша. Экономикалық, саяси реформалар жүруде.

Заңдардың сапасы туралы сөз қозғасақ, қазір Парламентте «Норма шығармашылық туралы» заң жобасы қаралып жатыр. Аталған заң бойынша заңдар сапалы болу үшін біріншіден, заң жобасын әзірлеуші мемлекеттік органның консультативтік құ­жат­ты, оған тиісті алдын ала тал­да­ма­лық материалдарды қоса бере отырып, қа­лыптастыру мін­деті белгіленеді. Заңды жиі өз­герте беруге болмайды. Отто Фон Бисмарктің «Шенеуніктер жақ­сы болса, нашар заңдармен мемлекетті басқаруға болады. Шенеуніктер нашар болса, жақсы заңдардың өзі көмектеспейді» деген сөзі бар. Сол айтпақшы, сапалы заң шығару үшін ең алдымен оның қажеттілігін сараптап, өміршеңдігіне мән беру керек. Шала туған заң қағаз жүзінде қа­лып қояды. Қажетті заң халықтың лайықты өмір сүруі­не, қоғамның дамуына қызмет істейді. Ал Үкі­мет, атқарушы биліктің барлық тар­мақ­тары жұмылып тиімді жұ­мыс істемесе, жақсы әзірленген заңның қоғамға пайдасы шамалы болмақ.

Екіншіден, заңның жаңа нормалары, жаңа баптары алдын ала қоғамның кең талқылануына ұсы­нылуы керек. Осындай са­рап­тамалардан өтіп барып, заң әзірленіп, Парламентке ұсыны­лады.

Үшіншіден, заң қабыл­дан­ғаннан кейін оның толық күшіне енуіне уақыт беріледі. Яғни мұны өтпелі кезең дейміз. Өйткені жаңа нормаларды, тетіктерді бірден іс­ке қосу қиын. Бір жыл өткеннен кейін заң­ның тиімділігі, алғашқы нәтижелері тал­қыланады.

– Осы заңдардың ең болмаса жартысы мемлекеттік тілде дайындалса, нұр үстіне нұр болар еді.

– Сізбен толық келісемін. Заң­дары­мыздың түпнұсқасы ана тілімізде жазылуы тиіс. Қазір Парламенттің тілі – қа­зақша. Тіпті басқа этнос өкіл­дерінің ішін­­де мемлекеттік тілде сөз сөйлеп, баян­­­­дама жа­­сап жүргендері де аз емес. Пар­­­­ламент мінберіне шыққан Үкі­мет­тің кей­­бір өкілдерінің ана тілін біл­мегені қын­жыл­тады.

– Әңгімеңізге рахмет.

 

Әңгімелескен

Орынбек ӨТЕМҰРАТ,

«Egemen Qazaqstan»