Ауқымды реформа: Әрбір қадам әділдікке бастайды

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағ­дай­да­ғы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты биылғы Қазақстан халқына Жолдауында осы сот-құқықтық жүйені реформалаудың маңыз­ды­лы­ғын ­алға тартып, тиісті органдарға нақты тапсырмалар жүктеген болатын. «Заң үстем­дігі орнықпаса жəне азамат­тардың қауіпсіздігіне кепіл­дік берілмесе, əлеуметтік-эконо­ми­калық дамудың бірде-бір мінде­ті табысты жүзеге асырылмайды. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» – бұл, шын мəнісінде, «Əділетті мемлекет» құру тұжырымдамасы», деді Қ.Тоқаев. Ел Президентінің айтуынша, азаматтардың мəселе­ле­рін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы – дұ­рыс жəне əділ шешім шығару қажет. Президентіміз айтып отыр­ғандай, «Құқық қорғау жəне сот жүйелеріне негізгі рөл жүк­те­­леді. Бұл салаға реформа аса қа­­жет».

Жолдауда өкілеттіктердің аражігі нақты ажыратылған үш буын­ды модель құру қажеттілігі де айтылды. Сол үш буынның бір тармағы деп еліміздің полиция қызметін айтуға болады.

– 2018 жылы Елбасы ішкі істер органдарын кең ауқымды реформалауды бастады. Биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің халыққа Жолдауында полиция қызметін сервистік модельге ауыстыруды жандандыруды тапсырды. Ел Президентінің тапсырмалары – заманауи, технологиялық тұрғыда дамыған, халықтың сеніміне ие бола алатын ішкі істер органдарының жүйесін құруды көздейді. Ішкі істер органдарын жаңғыртудың 2019-2021 жылдарға арналған Жол картасы реформалардың басты құралына айналды. Сонымен қатар бүгін­де ішкі істер органдарының ұйым­дастырушылық-штаттық­ құ­­­­ры­лымы­ оңтайландырылған. Мәселен, 106 артық басқару­шы­лық буын және 1,5 мыңға жуық басқарушылық лауазым жойылды. Ішкі істер органдарындағы саны 11%-ға (10500 қызметкер) қысқарды, – дейді Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев.

Әрине еліміздегі сот-құқық­тық жүйесінде жасалып жат­­қан қарымды қадамдар қайтсе де жемісін беруі тиіс. Бұл ең алдымен мемлекеттік басқа­ру жүйе­сіне де оң әсер ететіні белгілі.

– Құқық қорғау және сот жүйе­сінің деңгейін жоғарылату – еліміздің мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртудың маңызды бөлігіне айналуда. Кейінгі жылдары бұл салада бірқатар маңызды реформа жүргізілді. Бүгінгі таңда біздің алдымызда заң үстемдігін, әділ­дікті және халықтың қа­уіп­­сіздігін қамтамасыз ету бо­йын­ша жауапты міндет тұр. Құқық қорғау және сот жүйе­сін реформалау жөніндегі комиссияның қа­былдаған шешімдері Конс­титуция және Қазақстан Респуб­ликасы заңда­рының орын­да­­­луын, біздің азамат­тары­мыз­дың құқықтары, бостан­дық­тары мен заңды мүдделерін қамта­ма­сыз етуде көрініс табатынына сенімдімін, – дейді Әділет министрі Марат Бекетаев.

Еліміздің ең қымбат қа­зы­насы – адам және оның өмірі, құқықтары мен бостан­дық­тары бол­ғандықтан, әр отан­да­сы­мыз­дың тағдыры мемлекет үшін зор маңызға ие. Жаза басып жаңылысқандардың бар­лы­ғын бірдей оқшаулауға, бостандығын шектеуге болмайды.

– Еліміз тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанның құқық қор­­ғау саласында жүйелі әрі біріз­ді­лікпен жұмыс атқарылып келеді. Осы жұмыстар арқылы мемле­кеті­мізде тұрақтылық пен қауіп­сіз­діктің жоғары деңгейі қам­та­масыз етілуде. Маңызды бағдар­ламалық құжаттар мен тұжы­рым­дамалар жүзеге асырылды. Тиісті заңдар қабылданды. Ха­лықаралық байланыстар орнатылды. Қылмыстық процесс кезең-кезеңімен жетілдіріліп келеді. Дамыған елдердің тәжіри­бесіне сүйене отырып, олар­дың сотқа дейінгі өндіріс инс­титуттары қолданылуда. Мәсе­лен, 2015 жылы жаңа Қыл­мыстық процессуалдық кодекс қолданысқа енгізілді. Аталған Қылмыстық кодекске сәйкес, тергеуге дейінгі тексеріс жо­йылды. Тергеу судьясы институты қолға алынды. Жазалау жүйесі реттеліп, теңдестірілді. Бұдан былай оқшаулаудан өзге амал жоқ қауіпті қылмыскерлер ғана бас бостандығынан айырылатын болады, – дейді Бас прокурордың орынбасары Марат Ахметжанов.

Адам тағдырын таразыға тартып, ақ пен қараны ажыратып алу – қашанда қиын. Ол үшін қара қылды қақ жаратын әділдік пен мәселенің мән жайын анық аңғара алатын төрелік қажет. Түп­теп келгенде, еліміздегі ауқым­ды реформадан күтетін нәти­же де – осы.

– Президент Әкімшілігі мен Қауіпсіздік Кеңесі хатшылы­ғы­­ның басшылығымен сот-құқықтық жүйені жетілдіру, жаң­­ғыру бағытында ауқымды жұмыстар басталды. Жоғарғы сот жұмыс тобына қазірдің өзін­де жаңа ұсыныстар жиын­ты­ғын ұсынып үлгерді. Олар сот жүйесін жетілдіруге, үш буынды модель жүйесінің жұмысын жылдамдатуға, бәсекелестікті одан әрі дамытуға және тарап­тардың теңдігін нақты қамта­ма­­­сыз етуге бағытталған. Сот органдарының жұмысын жетіл­діру мәселесі туралы айтқан кезде тың жаңалық ретінде «Цифрлы сот сараптамасын» айтуға болар еді. Бұл – IT-өнім. Біз белгіленген жүйеге азаматтық-құқықтық даулар бойынша 2 млн қорытынды сот актілері мен 120 мың арызды жүктедік. Бұл жүйе 5 модульден тұрады. Осылайша бүгінде еліміздегі сот жүйесін дамыту мәселесіне қатысты бір­қатар нақты қадам жасалып жатыр, – дейді Жоғарғы соттың судья­­­сы Аслан Тукеев.

Сырт көз – сыншы. Қазақ­стан­да жасалып жатқан жүйелі жұмыстардың жемісін бағып, жетістігін бағамдап отырған са­рап­шылар қауымы бар. Сол себепті мұндай кәсіби маман­дар­дың пікірі елімізде ауқымды жұмыстар атқарылып жатқан кезеңде аса маңызды, ауадай қажет.

– Әлем көз ілеспес жылдам­дық­пен өзгеріп жатыр. Ендеше, бұл әлемді басқару жүйесі де өзгеруі керек деген сөз. Соның ішінде қылмысқа қарсы күрес және тұрақтылық пен тәртіпті сақтап қалу мәселесі де бар. Бұл басқару жүйесі нақ бүгін және біржола өзгеріп қоймайды. Ол ұдайы өзгеріп тұруы тиіс. Яғни біз бір реформа жасап алып, кейін одан шыға алмай қалмауымыз керек. Себебі кез келген реформаның салдарын уақыт өзі реттеп отырады. Бұл ретте барлық құқық қорғау жү­йесін реформалау – объек­тив­­ті қажеттілік деуге болады. Соны іске асыру қажеттілігі туын­­­дап отыр. Біз физикалық та, ин­тел­лек­туалдық тұрғыда да одан қашып құтыла алмаймыз. Мәселе онда емес. Мәселе бұл реформаны қалай жүргізуде. Менің ойым­­­ша, бұл сұрақтың жауабы – қарапайым. Яғни, сот-құқықтық жүйені бөле-жармай, кешенді түрде реформалау қажет, – дейді Ресей Федерациясы Тергеу ко­­­митеті Мәскеу академиясының Қылмыстық құқық және криминология кафедрасының профессоры Юрий Голик.

Еліміздегі қылмыстық про­цес­тер­дің бүгінгі қалыбы мен оның әлемдік кеңістікте алар ор­нын әркім әртүрлі бағам­дай­ды. Мұндайда сарапшылар көбіне-көп өзге елдердің заңнама жүйесімен салыстыру, артықшылығы мен кемшілігін бағамдау арқылы ой қорытып отырады. Сондықтан Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасы негізінде қолға алынып жатқан ауқымды реформа кезінде еліміздің сот-құқықтық жүйесін дамытуға септігін тигізетін әр пікір маңызды.

– Біраз жыл бұрын біз Қазақстандағы қылмыстық про­цес­­терді жетілдіру мәселесін тал­қы­лаған болатынбыз. Әрине содан бері көптеген ереже іске асырылды. Мұндай даму жолын ТМД-ға мүше мемлекеттердің басым көпшілігі жүріп өтті. Алайда қандай да бір сапалы жетістік бар дей қою қиын. Біз Ресейде отырып-ақ жағдайды жіті бақылап отырамыз. Сондықтан атқарылып жатқан жұмыстардың жемісін әзір көріп отырған жоқпыз. Мәселен, Швейцарияның құқықтық жүйесі 40 жылға жуық уақыт әзірленді. Оны қолданысқа енгізудің өзіне 4 жылға жуық уақыт қажет болды. Осылайша аталған мемлекеттің құқықтық жүйесі 2011 жылы енгізіліп, міне, 10 жылға жуық уақыт бойы реформа жүргізу туралы ешқандай бастама көтерілген жоқ. Ал ТМД аумағындағы мемлекетте бәрі керісінше. Мені алаңдатып отырғаны да – осы. Сол себепті реформаны барынша сапалы әрі ұзақ жылдарға негізделген тиімді етіп жүргізу қажет, – дейді М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті Заң факультетіндегі Қылмыстық іс жүргізу, әділет және прокуратуралық қадағалау кафедрасының меңгерушісі, заң ғылымдарының докторы, профессор Леонид Головко.

Бұл реформаларға тек сарапшылар ғана емес, ең алдымен, осы өзге­рістердің соңғы нәтижесін сезі­нетін қоғам өкілдері, ел аза­мат­­тары айрықша мән беріп отыр. Себебі қарапайым қазақ­­стан­­дықтардың мүддесі мен заң­ды құ­қығы ескерусіз қалмауға тиіс.

– Еліміздің құқық қорғау және сот жүйесі отыз жыл ішінде бар­лық мақсаттарды орындап, әлем­дегі озық тәжірибелерді енгізіп, зор жетістікке жетіп ке­ле­ді. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан хал­қы­­на Жолдаулары мен сөйле­ген сөздерінде қазіргі кезеңде алда жаңа мәселелер мен ұстанымдар тұр­ғанын айтып, соларды орын­дауға тапсырмалар берген еді. Құқық қорғау және сот жүйесі органдарының қызметі, оларды жаңғырту мәселелері үнемі қоғамның назарында. Бұл – бекер емес. Себебі Қазақстанның әр азаматы өзінің, отбасының қауіпсіздігін ең алдымен құқық қорғау және сот органдарының қызметімен байланыстырады. Бұл ретте аталған органдардың беделі түрлі жағдайларға байланысты қалыптасатынын ұмыт­пауымыз керек. Сондықтан бірін­ші орынға біз заң үстемдігі мен әділдікті, халықтың қауіпсіз­ді­­гін шығарамыз, – дейді Абай атындағы Қазақ ұлттық педаго­гикалық университетінің ректоры Такир Балықбаев.