Ғарышқа самғауда сынақ көп

Талғат Амангелдіұлы – жан-жақты дарынды әрі көп қырлы азамат, біртуар тұлға. Ол жастарға өзінің алға мақсат қоя білетіндігімен және сол мақсатқа жетудегі табан­дылығымен, қайсарлығымен және рухының беріктігімен, болаттай ерік-жігерімен, өз халқына шексіз қызмет етуімен үлгі болып келеді.

Талғаттың ғарыш биігіне самғау жолы мектеп кезінен басталған болатын. 1961 жылы 12 сәуірде мектеп оқушыларына арналған салтанатты жиында «Юрий Гагарин ғарышқа ұшты» деп таңғажайып жаңалық жария етілді. Балалар секіріп ойнап «Алақай!», «Мен ғарышкермін!» деп қуанып жатса, кішкентай Талғат ашық аспанға қарап тұрып, «Талғат Мұсабаев ғарышта!» деп айқайлап жібер­ге­ні есінде. Расында, бұл сөз аузынан шығады деп өзі де күткен жоқ еді. Ата-анасы оның есімін Кеңес Одағының екі мәрте Батыры Талғат Бигелдиновтің құрметіне орай қойғаны бекер емес болар, сол күнге дейін оның Талғат Би­гелдинов сияқты ұшқыш боламын деген ойы есінен бір шыққан емес. Бірақ Юрий Гагариннің ғарышқа ұшқанын естіген сәтте ғарышкер боламын деген арман санада қылаң берді.

Талғат Мұсабаев Рига аза­мат­­тық авиация инженерлері инс­ти­тутын бітіріп, 1974 жылы Бо­рал­дай авиажасағында авиация радио­инженері болып еңбек жолын бастады. Осы лауазымда бір жыл жұмыс істегеннен кейін басшылары оның бастамашылығы мен ұйымдас­ты­ру қабілетін бағалай отырып, оны Боралдай авиажасағындағы аудан­дық комитет құқығындағы ком­­сомол ұйымының хатшысы бо­лу­ды ұсынды. Кейін ҚААБ сая­си-тәрбие жұмысы бөлімінің нұс­қаушысы, аға нұсқаушысы, Алматы авиажасағы командирінің саяси-тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары қызметтерін де атқар­ды. Әйтсе де ғарышкер болу туралы балалық арманы есінен шыққан емес еді. Осы арманы оны Алматы аэроклубына алып келді. Аэроклубта жеті жыл оқи жүріп, ол аэродромда демалыс күндерін ғана емес, сонымен қатар еңбек демалысын да өткізді. Бірнеше жылдан кейін ол спорттық ұшқыш, спорт шебері және жоғары пилотаж бойынша КСРО чемпионы болды. Азаматтық авиацияның ұшқышы болу және Ту-134 жолаушылар ұша­ғымен ұшу үшін 1986 жылдың желтоқсанында Ульяновскіде Аза­маттық авиацияның ұшқыштар құрамын даярлау орталығында қайта даярлау курсын бітірді. Алайда 1986 жылы Алматыда бол­ған желтоқсан оқиғалары туралы өз ұстанымын ашық білдіргені үшін ұшуға жолы жабылып қалғаны бар. Мұсабаевқа рапорт жазып, Алматы авиажасағынан кетуге тура келді. Бірақ ол өзінің ұшу мақсатына же­ту жолында ешнәрседен танба­ды, сондықтан ол Боролдай авиа­жа­сағына қайта оралып, АН-2 ұша­ғы­ның екінші ұшқышы болып ұшты.

ТУ-134 ұшағына оралу үшін АН-2 ұшағының командирі бо­лу керек болды, бірақ ол үшін коман­дир­дің орынбасары ретінде бір жарым мың сағат ұшуы керек еді. Қысқа мерзім ішінде ол бір жарым мың сағаттан астам уақытқа ұшып, АН-2 ұшағының командирі болды. Мұсабаев 1989 жылы ұшақтардың бес түрімен екі мың сағатқа жуық ұшып, Ульяновск дайындық ор­та­лығында кезекті айлық тағы­лым­­дамасын аяқтағаннан ке­йін ҚААБ-ға келгенде, оны Алма­ты авиажасағында ТУ-134А ұшағы­ның екінші ұшқышы ретінде бел­гілеген болатын. Дегенмен ұшу жұмысын реттейтін барлық құжат­тардың болуына қарамастан, оған ұшуға рұқсат берілмеді.

Ол ТУ-134А руліне бәрі­бір отырды, оған мына бір жағдай көмектесті: күндердің бірінде ұшу жоспары жасалған кезде ұшу жаса­ғының командирі Алматыда болмай қалды. Мұсабаев тапсырма­ны өте жақсы орындаған соң ҚААБ басшылығы оның мәртебесін ТУ-134А екінші ұшқышы етіп таға­йындау туралы бұйрықты рес­­ми түрде бекітуге мәжбүр бол­­ды. Сол кезеңде аспандағы ұшу­­лармен қатар ол ғарышкер бо­лу­ға іріктеудің ұзақ жолынан өтті, бұл жолда айтарлықтай қиын­дық­тарды жеңуге тура келді. Ол КСРО Ғарышкерлерді даярлау орталығына алғашқы үндеуін 1981 жылы жазды, бірақ жауап алған жоқ. Тек 1986 жылы Ульяновск ор­талығында оқып жүргенде, ол ғарышкерлерді іріктеу бойынша алдын ала медициналық тексеруден өтуге Мәскеуге шақырту алды да, одан ешқандай ескертусіз сәтті өтті. Алайда ҚААБ басшылығының теріс ұстанымына байланыс­ты Мұсабаевтың ғарышкерлер жаса­ғына іріктеуге қатыспай қалу қаупі төніп тұрған болатын. Оған себеп – Ғарышкерлерді даярлау орталығының Мұсабаевты кезекті медкомиссияға шақырту жеделхаттары Талғатқа жетпей қалатын кездері болды. Бірақ оған тағы бір жағдай көмектесті. «Энергия» ғылыми-өндірістік бірлестігіндегі ғарышкерлер қызметінің бастығы, екі мәрте Кеңес Одағының батыры, ғарышкер Александр Александров тіке оның үйіне қоңырау шалып: «Неліктен медициналық тексе­ріс­тен өтуге келмейсіз?» деп сұрайды.

Сөйтіп, Мұсабаев Қазақстан­ның жоғары басшылығына жүгін­бесе оның ғарышкер болу жос­пары орындалмай қалуы мүмкін екен­дігін түсінеді. Ол Қазақстан Ми­­нис­трлер Кеңесінің Төрағасы Н.Ә.На­зарбаевтың өзіне баруға ше­­шім қабылдайды. Үкімет үйінде оны ешкім қабылдағысы келмеді, бірақ ол табандылық танытып, Ми­нистрлер Кеңесі төрағасының көмекшісі В.В.Нимен кездесе­ді. Ол ұшқышты мұқият тыңдап, Н.Ә.Назарбаевқа жағдай туралы баяндайды. Министрлер Кеңесі­нің Төрағасымен кездесу қысқа, бірақ өте тиімді болады. Келесі күні ҚААБ ұшқыш Мұсабаевты кеңестік ғарышкерлер жасағына іріктеу бойынша медициналық комиссиядан өту үшін Мәскеуге іссапарға жіберу туралы Боралдай авиажасағына тапсырма берді. Мәскеулік мамандар бір ай бойы қазақ ұшқышын сынақтан өткі­зіп, дәрігерлік-сараптау комис­сиясы оны ғарышкерлер жаса­ғына кіруге толық жарамды деген қорытынды берді, әрі 1988 жылы өткен Мемлекеттік меди­циналық комиссияға ұсыныс жасады. Ғарышкерлер жасағына енгізу туралы соңғы шешімді Ве­дом­ствоаралық мемлекеттік комис­сия қабылдады. Егер комиссия отырысы қарсаңында ғарышкер Александр Александровтың тағы да тікелей қоңырауы болмаса ол отырысқа Мұсабаев қатыса алмас еді. Өйткені ҚААБ оған келген шақыруды тағы да жасырып қалған еді. Тек Жаратушының шексіз құдіреті ғана Мұсабаевқа Алматыдан Ведомствоаралық мем­л­екеттік комиссияның отырысына ол басталардан бірнеше минут бұрын үлгеруге көмектесті. Талғат Амангелдіұлы бұл күнді, яғни 1990 жылдың 20 мамырын, өзінің ғарыш қызметінің бастауы деп санайды.

Бір таңдай қақтыратын жағдай, Комиссия отырысында кәсіби және медициналық деректер бойынша ешқандай сұрақтардың болмағаны еді. Тек ғарышкер әрі комиссия мүшесі Валерий Рюмин «Сіз үшін республиканың бірінші үш басшысы: Қонаев, Колбин, Назарбаев өтініш бергенін немен түсіндіруге болады?» деген бір ғана сұрақ қойғаны қызық болды.

Мұсабаев Ю.А.Гагарин атын­дағы Ғарышкерлерді даярлау ор­та­лығында өзінің алғашқы ға­рыштық ұшуына 4 жылдық да­йын­дықтан өтті. Дегенмен ол да­йын­дық 1991 жылдың аяғында, тұң­ғыш қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіров ғарышқа ұшып келгені­нен кейін үзіліп қала жаздады. Се­бебі Ғарышкерлерді даярлау орта­лығында оған: «Сіз жиналып, үйге қайта беріңіз. Қазақ ғарышқа ұшты, бағдарламаны орындады, барлығы қанағаттандырылды» деп ашық айтылды. Мұсабаевтың төбесіне жай түскендей болды. Бірақ Жаратушы табанды ұшқышты қолдап, ғарыш­кер Алексей Леонов оған қорған болды және Ғарышкерлерді даяр­лау орталығының бастығы Вла­димир Шаталов оны құптады. Т.Әубә­кіровтің ғарышқа ұшып кел­­генінен кейін олар Елбасы Н.На­­зарбаевпен бірнеше рет кез­десіп, Мұсабаевтың бойында кә­сі­би ғарышкерге қажет барлық қасиет­тер бар екендігі және оған мүм­кіндік беру керектігі туралы әңгіме қозғады. Елбасы бұл ұсы­нысты бірден қолдады. Себебі ол өзі Ғарышкерлерді даярлау орта­лығына түсуге көмектескен ұшқыш Мұсабаевтың тарихын жақсы білді. Сөйтіп, Мұсабаев ғарышкерлер жасағында әскери ретінде қалады және қызмет ету мен ұшуға да­йындалуды жалғастырады деген шешім қабылданды. Бұл шешімді заңдастыру үшін Елбасы КСРО Қорғаныс министрі Д.Язовқа за­пас­тағы офицер Т.Мұсабаевты әскерге шақыруды сұрап хат жазды.

Космонавттар жасағына қосыл­ған­да Мұсабаев 41 жаста еді, сон­дықтан ол жас жігіттермен са­лыс­тырғанда ғарышқа ұшуға мүм­кіндігі аз екенін түсінді және тез әрі сапалы дайындалу керектігін ұқты. 1993 жылдың басында барлық емтихандарды тапсырғаннан кейін Мұсабаев Қазақстан Прези­ден­тіне Қазақстанның ғарыш бағ­дарламасын орындау үшін эки­пажға қосылуға толық дайын еке­нін баяндады.

Т.А.Мұсабаев ғарышқа үш рет ұшты. Бір рет бортинженер (1994 жыл) және екі рет ғарыш кемесінің командирі (1998 және 2001 жылдар) болды. Оның бортинженер болып та, ғарыш кемесінің командирі ретінде де ұшқан әлемдегі жалғыз ғарышкер болып табылатыны оның кәсіби деңгейінің жоғары еке­нін білдіреді. Бортинженер ре­­тінде алғашқы ұшуы кезінде ол ор­битада 126 тәулік болды. Жалпы ұзақты­ғы 11 сағат 7 ми­нутты құрайтын екі рет ашық ғарыш кеңістігіне шықты. Коман­дир ретінде екінші ұшуы ке­зінде ол 208 тәулікті орбитада өт­кізіп, жалпы ұзақтығы 30 сағат 8 минутты құрайтын 5 рет ашық ғарышқа шықты. Командир ретінде 8 тәуліктен астам уақытқа созылған үшінші ұшуы кезінде ол әлемдегі алғашқы ғарыштық туристі Халықаралық ғарыш стансасына жеткізді.

Ғарышқа алғашқы екі ұшу ке­зінде ол төтенше жағдайлардан «Мир» орбиталық стансасын екі рет ерлікпен құтқарып қалды.

Бірінші ұшуы кезінде пайда бол­ған алғашқы штаттан тыс жағ­дай өте ауыр болды және одан шығу стансаның өмірге қайта келгені­мен тең болды. Онда стансадағы акку­му­ляторлық батареялардың күші толық бітіп, желіде кернеу жо­ғалып кеткен жағдайға тап болды. Тек қызметтік жүйелер ғана жұмыс істемей қалған жоқ, ең қорқыныштысы, Жермен, Ұшуды басқару орталығымен байланыс болмады, стансаның тіршілігін қам­тамасыз ету жүйесі жұмыс істе­меді, оттегі жетіспеді. Сонау зең­гір көктің бір түкпірінде алты ғарышкері бар халықаралық экипаж бортинженер Мұсабаевтың басшылығымен қараңғыда жұмыс істей отырып, бес тәулік бойы бұл жағдайдан шыға білді. Стансаның отырып қалған батареяларын ауыс­тыру бойынша ауқымды жұмыс атқарылды, 36 сағат бойы тыным таппай, ұйықтамады, суық тамақпен қоректенді. Бұл шынымен «Мир» орбиталық стансасының екінші рет өмірге келуі болатын.

1994 жылдың шілде-қараша айларында 126 тәуліктік ғарыштық ұшу кезінде Мұсабаев экипажы ресей-америкалық «МИР-НАСА», Еуропа ғарыш агенттігі бағдарламалары мен қазақстандық ҰҒА он институтының қаты­суы­мен 8 ғарыштық эксперимент кірген «Полет-М» ғылыми бағ­дар­ламасы бойынша ғылыми зерт­теулердің, медициналық және тех­ни­калық эксперименттердің үлкен бағдарламасын орындады. Т.Мұ­сабаевтың 1998 жылғы қаң­тар-тамыз айларындағы екінші ұшуы кезінде оның экипаж мүше­лері ресей-америкалық «МИР-NASA», Еуропа ғарыш агенттігі бағ­дарламалары және қазақстан­­дық 20-дан астам қазақстандық ға­лым­дар мен мамандардың қатысуы­мен кешенді 23 тәжірибе жасалуы тиіс «Полет-М2» бағдарламасы шеңберінде табиғи-ресурстық мо­ни­торингті, астрофизикалық, гео­физикалық, биологиялық, тех­ни­калық және технологиялық тәжі­рибелерді, сондай-ақ медициналық зерттеулерді орындады. 2001 жыл­ғы сәуірде үшінші ұшуы ке­зінде Қазақстанның ғарыштық тә­жі­рибелердің төртінші ғылыми бағ­дарламасы шеңберінде республика аумағының геофизикалық, медициналық және биологиялық эксперименттері, табиғи-ресурстық мониторингі орындалды.

Ол жүргізген ғарыштық тәжіри­белердің қорытындылары бойынша ғарыш кеңістігі факторларының қорытпалардың физикалық-тех­никалық қасиет­теріне, борттық ап­паратура эле­менттерінің жұ­мысқа қабілет­тілігіне, конструк­циялық мате­риалдардың электро­физикалық қасиеттеріне әсері анықталды. Топырақ-өсімдік жа­мылғысының, су және қар ресурс­тарының жай-күйін бағалауға байланысты жер­үсті және ғарыштық экс­перимент­тер жүргізілді. Алын­ған нәтижелер негізгі астық егетін өңірлердегі ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін баға­лау үшін пайдаланылды. Ғарыш­тық медицина саласындағы тәжі­рибелердің нәтижелері әуе ға­рыштық, спорттық, экстремалды ме­дицинада және денсаулық сақтау саласында қолдануға ұсынылады, ғарышқа ұшудың қолайсыз фак­торларын, оның ішінде радиа­ция­лық әсерді төмендететін ма­мандандырылған өнімдер мен био­логиялық белсенді қоспалар әзір­ленді.

Т.Мұсабаев – әлемдік космо­­нав­тиканың дамуына зор үлес қос­қан Әлем азаматы. Қазақстан­ның патриот азаматы ретінде ол Ресейдегі жоғары лауазымын тас­тап, Елбасының шақыруымен ойланбастан Қазақстанға оралды. Авиағарыш техникасы саласы оның кәсіби білімі мен мол тәжірибесін қажетсініп тұрған еді.

Елбасының 2007 жылы Ұлт­тық ғарыш агенттігін (Қазғарыш) құру және оның төрағасы болып Т.Мұсабаевты тағайындау ту­ралы шешімі Қазақстанның ға­рыш қызметін дамытудағы бет­бұрыс болды. 2007-2014 жылдар аралығындағы кезеңде қазақ­стандық ғарыш саласының қалып­тасуы мен дамуы Елбасының осы шешімімен және Т.Мұсабаевтың есімімен тығыз байланысты. Маған да осы кезеңде Қазғарышта оның қарамағында жұмыс істеу бақыты бұйырған болатын.

Шетелдік әріптестердің баға­лауы бойынша Қазғарыштағы қыз­метінің 7,5 жылы ішінде Т.А.Мұ­сабаевтың басшылығымен Қа­зақ­­стан ғарыш саласын құруда өзі­нің ғарыш саласын дамытқан көп­теген елдер үшін бірнеше он­жылдыққа тең жолды жүріп өтті. Қазақстан экономиканың жо­ғары технологиялық және ғы­лымды қажетсінетін секторын да­мытуда үлкен қадам жасады – заманауи ғарыш инфрақұрылы­мы құрылды, ғарыш техникасы мен технологияларының отандық үлгілерін әзірлеуде серпіліс жасалды. Тәжірибелік өндірісі бар ғарыш саласының ғылыми-тех­нологиялық және жобалық базалары, Жерді қашықтан зондтау және байланыстың ұлттық ғарыштық жүйелері, жоғары дәл­дікті спутниктік навигация жү­йесі құрылды. Ең бастысы, нөл­ден бастап бірегей ғарыш ин­фра­­құрылымын құрумен қа­тар Еуро­паның жетекші кәсіп­орын­да­рында технологияларды мең­ге­ретін жас мамандардың прак­ти­калық тағылымдамасы ұйым­дас­тырылды, яғни ғарыш сала­сын одан әрі дамытуға және оны ел эко­номикасының жоғары техно­ло­гиялық секторына айналдыруға қабілетті кадрлар даярлаудың стратегиялық маңызды мемлекеттік міндеті шешілді.

Әлемдік ғарыш ғылымының дамуына, сондай-ақ Қазақстанның бүкіл ғарыш саласының одан әрі қалыптасуына қосқан зор үлесі үшін Елбасы Н.Ә.Назарбаев өз шешімімен 2015 жылы Т.Мұсабаев бастаған Қазғарыштың ғылыми ұжымына Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығын берді. Ол ғарыш саласында жасампаздық атмосферасын қалыптастырды және әрекетке қабілетті ұйымшыл команданы құруға мүмкіндік берді. Жақын достары мен әріптестері оны қиын жағдайда қолдай алатын, күш-қуат беретін, адамның көңіліне қуаныш сыйлай білетін, өмірге құштар, достықты жоғары бағалайтын, айналасындағыларға деген мейірімі ерекше адам ретінде жақсы көреді және құрметтейді.

Мейірбек МОЛДАБЕКОВ,

ҰҒА академигі, Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты