Коммерциялық киноның күнгейі мен көлеңкесі

Соңғы уақытта: «Қазақ кине­мато­графиясының аяқ алысы жа­ман емес. Бір жылдың ішін­де бәлен­б­ай фильм түсі­рі­ліп, көрер­меніне жол тартып үлге­ріпті. Осы­ның өзі-ақ ұлт­тық кино­өне­ріміздің көсегесі көгергенінің айқын айғағы емес пе?!» деген сарын­дағы пікірлерді жиі естіп жүрміз. Бірақ жүргізіліп жат­қан сол сансыз есеп сапаға да дәл сол дең­­гей­де жауап бере ала ма? Міне, мәселе осында!

Мысалы, осыдан екі жыл бұрын отан­дық кинематография қоржынына бір жыл ішінде 36 көркем картина қосылса, оның 90-95 пайызы жекеменшік киностудиялар түсірген коммерциялық жобалар екен. Бұл қарқын соңғы бір жыл көлемінде карантин тәртібіне байланысты сәл тежелгенімен, жалпы «кассалық» кино түсіріп, пайдаға шаш-етектен кенелгісі келе­тіндердің қатары көбеймесе, еш сиреген жоқ.

Керісінше, кино өнері жүк­тейтін көркемдік талаптар мен кә­сіби біліктілікті былай ысырып қойып, үлкен өнерден дәмелілер қатарына қалтасында қаржы­сы бар кез келген әуесқой адам, оның ішінде әсіресе шоу бизнес өкілдері де жиі ортақтасатын болып жүр. Осының өзі-ақ көр­кемдік қуаты мол кәнігі кәсіби мамандар ғана атсалысатын тал­ғампаз өнердің сапасын сейіл­тіп, қадірін қашырғандай. «Ма­хаббаттың да соқыр болатыны», «бәріне ер адамдардың кінә­лі екені», «соңғы қалыңдық», «ке­лін­нің де адам екені», «қазақ жігі­тіне ғашық болмаудың бес се­­бебі», «бизнестің қазақша түрі», «бай-оғландар ұрпағының да ме­йірімді әрі кең жүректі болатыны» сынды бір-бірінен көп ерекшелене қоймайтын түбі сарындас айналдырған бес-алты оқиғаның шеңберінен шыға алмайтын аясы тар жеңіл сюжет, тілі дүбәра, ойы арзан фильмдердің кинотеатрлар желісін жау­лап алғанын көріп бір күмілжісек, һәм осы комедия­лар көрсетілетін уақыт­та кинотеатр кассасы алдындағы қызған қалың кезек және ойландырмай қоймады.

Бір қызығы, ұлттық рухты ас­­қақ­тататын «Қазақ хандығы» не­месе «Томирис», болмаса ха­лық­аралық талай фестивальдің алдын бермейтін Әділхан Ер­жа­новтың «Қап-қара адам», Фран­цияның Канн фестивалінде қан­дасымыз Самал Есләмова үз­дік актриса деп танылған режис­­сер Сергей Дворцевойдың «Айка» фильмдеріне жинал­май­­­тын ха­лық, Нұрлан Қоян­баев­тың «Қа­зақ­ша бизнес», Нұртас Адам­­­бай­дың «Сәбина келін», Әсел Сә­дуа­қасованың «Келін де адам», Баян Алагөзованың «Абай­лаңыз, сиыр!», Ернар Нұр­ға­лиев­тің «Брат или брак» сын­ды арзанқолдау комедияларына билет таппай сандалады. Кинотеатр кассасы ал­дын­дағы осы көріністің өзі-ақ бүгінгі көрерменнің талғамы мен деңгейін анықтауға нақты айғақ болса керек. Одан бөлек, аталған фильмдердің прокаттан тапқан табысы да қазіргі арзан әзіл, жеңіл оқиғаға құрылған кас­салық кинолар дәуірінің өрістеп тұрғандығын көрсетеді. Мәселен, кинотеатрлар жасаған өткен жыл­дардың табысты фильмдер тіз­бегіне көз жүгіртсек, онда мы­надай деректерге кезігеміз. Про­катка шыққаннан-ақ ең көп тал­қыға түскен комедияның бірі ре­­­жиссер Асқар Ұзабаев түсірген Баян Алагөзованың «Абайлаңыз, сиыр!» картинасы болса, ал на­рық­та ең көп кассалық табыс тап­қан фильмдер көшін Нұртас Адам­байдың «Сәбина келіні» бастайды. Комедия прокатка шыққан алғашқы бес күннің ішінде 112 мил­­лион теңге табыс тауып, өз бюд­жетінен екі есе артық пайдаға кенеліпті. Сол секілді Қайыржан Орын­бековтің «Қазақша тонауы» бас-аяғы 2 миллион теңгеге түсі­ріліп, прокаттан 13 миллион та­быс тауыпты. Ал Нұрлан Қоян­баев­тың «Африкадағы қа­зақша биз­нес» комедиясының отандық про­каттағы табысы 573 883 750 тең­ге болса, «Құдалар» – 390 617 555, «Бизнесмендер» – 195 559 200, «Ұлы дала комедия­сы» – 183 463 410, «Мен – күйеумін» – 161 742 400, «Гудбай, мой бай» – 146 089 950, «Тайландтағы демалыс» – 127 101 927, «Сиситай» – 99 408 465, «Свадьба.kz» фильмі 73 028 323 теңге көлемінде пайда тапқан.

Демек, қанша мін артқаны­мыз­бен де, аталған туындыларға сұраныс басым. Егер осы есеп кө­рермендер талғамы мен жалпы кино өнері деңгейіне таразы болса, онда ойланатын сұрақ та көп. Бұл жөнінде режиссер Ермек Тұрсынов: «Қазіргі көрерменнің деңгейі өте төмен. Олар жаман киноларға әбден үйреніп қалған. Жаман кино дегенім – көрерме­ні­не ой салмайтын, мағынасыз, адам­­ның ойын өшіретін кино. Киноға барып, поп-корн жеп, еш­теңе ойламай, күліп отырып кино көресің. Бір жарым сағаттан соң «кино не жө­нінде?» деп біреу сұраса, жа­уап бере де алмайсың. Жеңіл туынды көрерменін демалдырмайды, уақытын зая кетіреді. Мен көрерменнің деңгейіне түс­кім келмейді, керісінше, көрер­меннің деңгейін көтергім келеді. Ағарту жолы қиын, әрине. Мен фильмдерді «мынау кино», «мынау кино емес» деген екі топқа бөлемін. «Қыз Жібек», «Менің атым Қожа» – бұлар кино. Ал «Қай­рат – чемпион», «Алматыда пәк­тікті жоғалту» дегендер кино емес», деп пікір білдірген бо­латын бір сұхбатында.

Рас, қазір «кассалық» фильм­дерге әуес режиссерлердің дәурені жүріп тұр. Олар тіпті ешқандай көркемдік кеңессіз-ақ өз өнімде­рін көрерменге ұсынып жүр. Бұл үшін оларды жазғыра алмай­сың. Өйткені коммерциялық фильм түсірудегі басты мақсат – қаражат табу. Ал көркемдік сапа жайлы әңгіме басқа. Ол олқылықты әлі күнге дейін бір жүйеге түсе алмай отырған Қазақстан Рес­публикасының «Кино туралы» за­­ңынан іздеу әділетті бола­ды, біз­­діңше. Талай жыл талқы­лау­­ға түсіп, талданып жатса да, ба­сым­дыққа ие бола алмай отыр­ған кино заңнамасын жолға қо­йып ал­май, аталған мәселенің шешіл­ме­гені – шешілмеген. Бұл турасын­да Мемлекет басшысы да рес­пуб­ли­калық «Ана тілі» газетіне бер­­ген сұхбатында тоқталып, өз көңіл­толмаушылығын білдірген болатын. «Бізге тарихи оқиғаларды дәріптейтін, қазіргі қоғамды да бейнелейтін сапалы дүниелер керек. Қырғыз киногерлері «Құр­ман­жан датқа» деген мәнді, мағы­налы, көз қуантып, көңіл толатын фильм түсірді. Соған бар-жоғы 1,5 миллион доллар жұмсаған. Ал біздің кинематографистер бұдан әлдеқайда көп сұрайды. Ал түсірген дүниелерінің сапа­сы әрдайым көңілден шыға бермейді. Өкінішке қарай, бүгінде біздің кино­герлер де ауызбіршілік та­ны­та алмай отыр. Бұл – шығар­машылықты тұралататын жағдай», деді Президент.

Әлбетте, бұл пікір коммер­ция­лық фильмдерден бұрын, мем­лекеттік тапсырыспен түсірілетін кинотуындыларға қатысты ай­тыл­­ған сын болғанымен де, кино мә­­се­лесі сөз болғанда ескерілмей қалмауы керек түйткіл. Өйткені соң­ғы уақытта киноның айналасында өрбіген дау-дамай, тартыс үдемесе, титтей де толастаған емес. Соның негізгісі – жақында Мәдениет және спорт министр­лі­гі жанынан құрылған Ұлттық киноны қолдау орталығының өз іші­нен шығып жатқан дау-дамай. Еңбек Ері, КСРО халық әр­тісі Асанәлі Әшімов, актер Нұр­жұман Ықтымбаев, режиссер­лер Сатыбалды Нарымбетов пен Ермек Тұрсынов бастаған кино өнері майталмандарының на­ра­зылығы, негізінен, осы Ұлт­тық киноны қолдау орталығы бө­ле­тін қаржының 95 пайызы ұлт­тық өнерге емес, жекеменшік сту­дия­лардың коммерциялық фильм­деріне басымдық берілгенінен туындаған қарсылық болатын.

«Ұлттық киноны қолдау орта­лығы ашылғанда ұлттық кино­мыздың көсегесі кө­гереді деп қат­ты қуандық. Отандық кино­гер­лердің басын қосқан сарап­шы­лық кеңестің төрағасы етіп мені тағайындапты. Қолдау орта­лығының шарттарымен танысып, талқылаған кезімізде онда мемлекет тарапынан бөлінетін қаржы коммерциялық бағытта­ғы фильмдерге емес, ұлттық фильм­дерді қолдауға бөлінетіндігі анық көрсетіліпті. Алайда жеме-жемге келгенде орталықтың бұрынғы бас­шысы Гүлнәр Сәрсенова шарт­тағы талапты ескерместен, 95 па­йыз қаржыны коммерциялық фильм­­дердің қанжығасына бай­лап берді. «Қазақфильм» кино­­сту­диясының тек қана бір филь­мі­нің қаржылық қолдауы ма­құл­дан­­ды. Енді өзіңіз ойлап қараңызшы, Шәкен Айманов ағамыздың есі­мін иеленген еліміздегі жалғыз кино­студия «Қазақфильм» – қа­ра­­шаңырағы үлкен ұжым. Ұлт­тық киномыздың көсегесін кө­гер­тіп, шырақшысы болып отыр­­­ған да осы өнер ошағы. Ал Ұлт­­­тық киноны қолдау орталы­ғын ашудағы мақсат не? Жеке­мен­шік киностудиялардың жағ­да­йын жасап, өзіміздің ұлттық ки­но­студиямызға өгейдің кү­йін кештіріп қою ма? Бұл қан­ша­­лықты әділетті? Осы әре­кет­- те­рімен кейбіреулердің жал­пы «Қазақфильм» киносту­дия­сын құрдымға кетіріп, сол арқы­лы ұлттық өнеріміздің де тамырына балта шапқысы келе­тінін көруге болады. Аталған қа­уіпті сейілту үшін жанұшырып жүр­міз. Ал коммерциялық фильм­дер мемлекеттің қолдауына зәру емес. Көздегені көркемдік сапа емес, пайда табу болғандықтан, олар қандай жолмен болса да өз есесін жібермейді. Бір күндік фильм тү­сіріп, жылтырақ эффектісімен онсыз да қыруар табысқа кенеліп отырған жекеменшік студияларды мемлекет тарапынан бөлінетін ақшамен суаруға мен түбегейлі қарсымын. Еліміздің ертеңін ой­ласақ, ең әуелі кино талаптарына толыққанды жауап беретін са­палы ұлттық фильмдерімізді қол­дауымыз керек», деген Қазақ­станның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі режиссер Сатыбалды На­рымбетовтің алаңы ұлттық өнерді өркендетуді ойлайтын кез келген киногерді бейжай қалдырмауы керек деп санаймыз.

Хош, әңгімеміздің әлқиссасы­на қайта оралсақ, коммерциялық ки­ноның басты мақсаты – ұлт­тық мүддеден бұрын, қаржы табу екен­дігі анық. Бұл жерде кино тілінің кәсіби айшықтары мен жалпы көркемдік сапа турасында сөз қозғау тіпті артық. Кассалық та­быс­ты басты орынға қойған мұн­дай фильмдердің көптігі сон­шалық, дәл қазіргі қазақ киносы өнерден гөрі кәдімгі бизнеске айналып бара жатқандай әсер қал­дырады. Және ең қызығы, фильм түсіру үшін арнайы кине­ма­тографиялық білім мен тәжіри­бенің мүлдем керек болмай қал­ға­нын соңғы бесжылдықта түсі­ріліп жатқан коммерциялық фильм­дер­дің қарқынынан байқау қиын емес. Бірақ нағыз өнер табыс­пен өлшенбесе керек. Киноны ком­мер­циялық тауар емес, таза өнер туындысы деп түсінетін, сол дең­гейде өнер тудыратын ке­­зін­дегі Луй Бунуэль, Ингмар Берг­­ман, Федерико Феллини, Мике­ланжело Антониони, Роберт Брес­сон, болмаса өзіміздің Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаев сын­ды нағыз арт-киноның алпауыт­тарына бү­гінгі қазақ киносы шын зәру.