Түкпірдегі елді туризм асырайды

Алтайдың төскейін тел емген Катон­қарағай мен Марқакөлдің тұрғындарына алтыннан сарай тұрғызса да көшкен ел тоқтамайды. Қос қолға жұмыс таппаса, өркениеттен қалыс қала берсе, медицинасы ол ақсап жатса, көшпегенде?! Шекара ше­бін­дегі аудандарды дамыту үшін 2020-2024 жылдарға арналған әлеуметтік-эконо­ми­калық жоспар құрылғанымен, кейбір тұстары ауылдағы ағайынның көңілінен шыға бермейді. Бөлінген қаржыны далаға шашу деседі.

Рас, «шықпа жаным, шықпаның» кебін киіп отырған марқакөлдіктер үшін би билеп, ән айтатын су бұрқақ қажет пе еді? Оның үстіне бағасы да баршылық, 40 млн. теңгенің маңайында көрінеді. Бәйтерек ше, оның қандай қажеті бар? Марқакөл ауылында бес тұрғын үйдің құрылысы басталғанын да жазған едік. Бірақ деймін, елді бес тұрғын үйден бұрын бос тұрған үйлер мазалайды. Катонқарағайда да дәл осы жағдай...

«Орманға оранып отырып, отынға жарымаймыз»

Басшылық бір сәт «Халық неге көшеді?» деген сұрақты өздеріне қойып, соған жауап іздесе шіркін. Іздесе дейміз, іздеудің қажеті жоқ. Түсінікті бәрі. Отын-шөп дедік жоғарыда. Ауылдықтар үшін ол – үлкен мәселе. Мысалы, Катон­қарағайдың ауылдары ұлттық парк аумағында жатқандықтан, албаты ағаш отай алмайсыз. Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи паркі бас директорының орынбасары Арнас Ауғанбаевтың айтуынша, жылына 10-12 мың текше метр отындық және кәделік ағаш босатылады. Оны бөлгенде, әр отбасыға 2-4 текше метрден келеді.

– Жұрт мемлекеттік ұлттық табиғи парк жергілікті тұрғындарды отынмен қам­тамасыз ететін емес, табиғатты қорғау ме­ке­месі екендігін ескерсе екен. Отын қоры азайып бара жатқандықтан, алдағы уақытта жергілікті тұрғындарды толық көмірмен жылытуға көшіргендері абзал. Ол үшін халық көмірді қолжетімді бағамен сатып алатындай жағдайға жету керек. Сондай-ақ жел жыққан ағаштарды жинап алуға рұқсат беретін құжаттардың ресімделуін жеңілдету қажет, – дейді ұлттық парк директорының орынбасары Арнас Ауғанбаев.

Білуімізше, отын техника жете бер­мейтін қия беткейлерден босатылады. Жеткізудің өзі әуре. Сол үшін де «ор­манға оранып отырып, отынға жары­май­мыз» деп ренжиді жұрт. Ал көмір­дің бағасы удай қымбат. Марқакөл өңі­рінде тон­насы 20-23 мың теңгенің маңайын­да бол­са, Катонқарағайда 18-20 мың тең­геден сау­даланады. Орта есеппен алсақ, қыс­тан шығу үшін отын-көмірге 120-130 мың теңге жұмсайды. Ауылдағы ағайын үшін ол аз ақша емес. Одан бөлек, жем-шөп­тің шығыны мен әуре-сарсаңы және бар.

– Әрине ұлттық парк бол­ғандықтан, орманды беталды отай беруге болмайды. Бірақ халыққа 2 текше метр отын аздық етеді. Көмір тым қымбат. Менің ойымша, су жолын пайдаланып, көмір бағасын төмендетуге болатын сияқ­ты. Ал мекемелерді, электр жүйесі ар­қылы жылытуды қолға алсақ дұрыс па деймін. Оған «түнгі тариф» дегендей жеңілдіктерін қосса, тіптен тиімді болады. Оның үстіне ауаны да ластамаймыз. Ертеңгі күндері мектебімізді электр ар­қылы жылытуды жоспарлап отырмыз, – дейді Өрел орта мектебінің директоры, Катонқарағай аудандық мәслихатының депутаты Әмина Жұмағұлова.

Иә, су жолы арқылы баржамен көмір­ді Үлкен Нарынға, Күршімге дейін жет­кізсе, анағұрлым арзанға түсер ме еді?! Міне, елдің тұрмысын жақсарту үшін осын­дай тетіктерді ойластырған жөн.

Катонқарағайда 13 ауыл жоғалуы мүмкін

Сондай-ақ көрікті жерлерде туризм­нің тасы өрге домаласа, көпшілік ел кәсіп ашып, нәпақа табуға мүмкіндік туар еді. Қазірдің өзінде Катонқарағай ауданында тұрып жатқан үйлерін туристерге жалға беріп, 2 млн 300 мың теңгеден грант алып жатқандар бар. Аудандық тұрақты дамыту қорының атқарушы директоры Серік Жүнісовтің айтуынша, ол ақшаға су тартылып, дәретхана салынады. Қысқасы, демалушыларға қажетті жағдай жасалады. Ескерте кетсек, аталған грантты тек ауыл тұрғындары ғана ала алады екен.

– Ауданға шетелден келетін туристер саны артқанымен, ауыл тұрғындары жыл сайын азайып барады. Зерттеу нәтижесіне сүйенсек, бес жыл ішінде Катонқарағай ауданында 13 ауыл жоғалуы мүмкін. Біз ауыл тұрғындарының қалаға көшіп ке­туін азайтып, туризмді дамытуымыз керек. Өз тарапымыздан кәсіп ашамын дегендерге қолдау көрсетіп отырмыз. Ка­тонқарағай, Өрел, Берел ауылдарының тұрғындары үйлерін жалға береміз десе, грант береміз, – деді Серік Жүнісов.

Қазақстаннан ғана емес, алыс-жақын шетелдерден де туристерді тарта отырып, халықтың тұрмыс сапасын арттыруға әбден болады. Ауданның қарсы алатындай қауқары болса, Төр Алтайдың төскейінде туристерге қызықты жер жетеді. Ал Марқакөл өңіріне жол салынбаса, туризмді дамыту былай тұрсын, халық қалмайды. Қытаймен шектесіп жатқан түу түкпірі – Балықты бұлақ, Шанағатты, Ұранхай ауылдарында ел жыл сайын сиреп барады. Есесіне, жаға­лауын балдыр басқан көл жатыр. Марқакөл. Саяхатшыларды тартып, та­быс табуға таптырмас орын. Белгілі блогер-саяхатшы Дарын Нұрсапардың пікі­рінше, Марқакөлдегі халықты ұстап қалудың бірден-бір амалы – Катон­қарағаймен екі ортаны жалғап жатқан ескі аустриялық жолға асфальт төсеу. Сонда ғана шекара шебіне қан жүгіреді.

– Көлдің жағасында Ұранқай деген жұпыны ауылдан басқа түк жоқ. Келген адам судың жағасында жарты сағат тұрып, суретке түсетін шығар. Одан қайтадан жолсызбен артқа қайтуы ке­рек пе? Осы жерде саяхатшының алдында ең басты мақсаты болуы керек. Яғни фишка – үлкен Алтайды астындағы көлігімен асып өту. Ол – ескі аустриялық жол. Марқакөлдің жағасынан шығып, Шыңғыстайдан бірақ түсетін ирек асуы. Ұзындығы – 90 шақырым. Жол жоқ емес, бар. Осыдан 104 жыл бұрын салынған. Тек жөндеу керек оны. Тозығы жеткен 5 көпірді жаңартып, жолды сәл кеңейтіп асфальт төсеп тастаса шіркін, – дейді Дарын Нұрсапаров.

Бұл ұсынысқа жол салушы мамандар «мүмкін емес деп» күле қарауы да мүмкін. Алайда 100 жыл бұрын осы жолды техникасыз, тендерсіз-ақ қайла-күрекпен еуропалық тұтқындар екі-ақ жыл­да салып шықты емес пе?! Ағаш көпірлері әлі тұр. Блогер-саяхатшының ойынша, бұл жол салынса «Үлкен Алтай шеңбері» деп атауға болатын ауқымды туристік автосаяхат бағыты пайда болар еді. Жолай Күршімнің тұсындағы Қиын керішті көріп, Марқакөлге шомылып, балығын аулап, жаңартылған ескі аустриялық жолмен Алтай та­уын асып өтіп, Катонқарағайды аралап қай­ту қазақстандық саяхатшылардың «қажылығына» айналар ма еді?

Шығыс Қазақстан облысы

Суреттерді түсірген автор