Терминология тарланбозы

Ғылымның биік шыңына көтерілсе де, менмендіктен бойы ада ғалымның парасат-пайымы зор, кішілік, кісілігі­мен, маңғаз мінезі, тектілік болмысы, адамгершілік қасиеті мен шығарма­шы­лық қабілеті арқылы ғылыми ортада, әріп­тестері мен шәкірттерінің арасында абырой биігінен көріне білген тау тұлға азамат еді.

Ғалымның ғылыми зерттеулерінен қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасып, дамуына өлшеусіз үлес қосып, өзінің ғылыми мектебін қалыптастырғанын ерекше атауға болады. Терминолог-ғалым, академик Ө.Айтбайұлының басшылығымен «Қазақ терминологиясының мәселелері», «Термин және олардың аудармалары» сияқты қомақты еңбектер жарық көр­ді. Қазақ тіл білімінің лексикология, диалектология, ономастика, әде­би тіл, мемлекеттік тіл, стилистика, тіл мәдениеті, аударма салалары бо­йын­ша ізденістерінің нәтижесінде 500-ден аса ғылыми еңбектің, олар­дың ішінде 30-ға жуық моногра­фия мен оқулықтың, оқу-құрал­дары мен сөздіктердің авторы бол­ғанын, «Қазақ терминологиясының жасалу көздері», «Қазақ әдеби тер­ми­­нологиялық лексиканың дамуы», «Мемлекеттік тілде ғылыми тер­­­­­мино­логияны қалыптастырудың теориялық, ғылыми-әдістемелік және практикалық мәселелері» атты құнды еңбектерге жетекшілік еткенін, сондай-ақ аударма проблемаларының күрделі мәселелерін қарастырған тұңғыш зерттеу жұмысы ретінде, баспасөз беттерінде автордың келелі табысы ретінде жо­ғары бағаланған- «Аудармадағы фра­зеологиялық құбылыс» атты еңбегін ғылыми жұртшылық жақсы біледі.

Тіл білімі институтының «Термино­логия және аударма теориясы» бөлімінің 20 жылдай басшысы болған кезде оның ғылыми-зерттеушілік, ғылымды ұйымдастырушылық қабілеті айқын да анық, жемісті болғаны баршамызға аян. Ғалымның басшылығы және қатысуымен «Тіл мәдениеті және баспасөз», «Сөз өнері», «Қазақ терминологиясының мәселелері», «Термин және олардың аудармалары» сияқты бірнеше ұжымдық еңбектердің баспа бетінен жарық көруі ғылыми жұртшылық тарапынан үлкен бағаға ие болған еді.

Академик Ө.Айтбайұлы термино­логия мен аударма саласын жан-жақты зерделеп, зерттеу ауқымын кеңейте түс­ті. Ол қиын да күрделі осы саладағы мәсе­лелерге әлемдік ғылыми ой-пікірлерді саралай келіп, қазақ тілінің өз табиғатына тән заңдылықтарды негізге ала отырып, тың зерттеулерді өмірге әкелді. Қазақ тіл білімінің түйінді мәселелеріне, әсі­ресе терминология, тіл мәдениеті, аудар­маға байланысты дәйектілікпен дәлелденген ойлы тұжырымдар ұсына білді. Ғалымның терең зерттеген саласы – терминология десек, өзі басқарған бөлімде терминологиялық картотека базасын қалыптастырып, 500 мыңға жуық картотекалық қордың негізі қаланды. Ғылымның ірі-ірі 5 саласы бойынша жасалған бұл материал түрлі сөздіктер жасауға, әсіресе қоғамдық ғылымдар саласы, биология ғылымы, физика-математика ғылымы, жер туралы ғылым мен техника ғылымдарының саласы бойынша өте пайдалы болғанын ғылыми орта жоғары бағалады. Солардың қатарында «Қоғамдық ғылымдар терминдерінің орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігінің» екі томдығы жасалып, оған академик Ө.Айтбайұлының жауапты редактор болғаны – көп жылдық еңбектің нәтижелі жемісі деп бағаланды. «Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы» атты көлемді де мазмұнды монографиясы қазақ тіл білімінде тұңғыш рет қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы жайында жа­зылған құнды еңбектер қатарынан көрінді. Қа­зақ терминологиясы мен аудар­масының мәселелері туралы көп жылғы зерт­теу­лердің негізінде 1992 жылы «Қо­ғам­дық ғылымдар терминологиялық лексикасының қалыптасуы мен дамуы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Оның бұл жұмысы тың мәселені қозғап, айтарлықтай жаңалықтар ашып берді. Ең алдымен, бұған дейін ғылым әлемінде, тарихымызда сыры жұмбақ болып келген арыстарымыз- Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының мұралары мен еңбектері тұңғыш рет тілдік тұрғыдан талданып, лайықты бағасын алды. Әсіресе А.Байтұрсынұлының қазақ лингвистикасын дамытудағы, оның ішінде қазақ терминологиясын жасаудағы зерделі ой-пікірлері мен ғылыми орны жан-жақты сараланып, дәлелденді.

Ғалымның ғылым, мәдениет, өнер қайрат­керлерінің өмірі мен шығарма­шылық еңбегіне арналған мақалалары өз алдына бір төбе. Жас ұрпаққа үл­гі, өнеге болар өрелі ойларға толы А.Байтұр­сынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, С.Тал­­­жанов, М.Балақаев, Ә.Қайдар, З.Ах­метов, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Т.Жан­ұза­қов, С.Омарбеков, С.Исаев, Р.Әмі­ров, Т.Қоңыров, С.Қасқабасов сияқ­ты ғалым­дардың ғылыми еңбекте­ріне тал­дамалық зерттеулері мен өмірна­ма­ларын ғана айтсақ, жеткілікті болар.

Қазақ тіл білімінің бастауындағы А.Байтұрсынұлы пен Қ.Жұбановтардай тіліміздегі терминология негізін алғаш рет қалаған ата буын өкілдерінің ір­гелі істерін ілгері дамытуға үлес қос­қан терминолог-ғалым, академик Өмір­зақ Айтбаевтың есімі терминоло­гия тарланбозы деп ғылыми ортада кең тарады. Оған себеп жоғарыда айтыл­ған қомақты еңбектерімен қатар, Қазақ­стан Республикасы Үкіметі жа­нын­дағы Мемлекеттік терминоло­гия комиссиясының мүшесі, әрі ғалым-хатшы ретіндегі атқарған мінсіз қыз­метінде айқын байқалды. Ғылымның түрлі саласында өмірге келіп, ала-құла қолданылып жүрген терминдердің бір ізге түсуіне, ғылыми тұрғыдан реттеліп, жүйеленуіне де атсалысқанын айтсақ, артық болмас. Биология, физиология, химия, физика, математика, темір жол, музыка, спорт, әдебиет, тіл білімі, педагогика, психология, медицина, компьютер саласына қатысты терминдерді, сөздіктерді рет-ретімен Мемтерминком талқысына салып, терминология теориясына сай сөзді саралауда және оны қолданысқа енгізуде еткен еңбегі ерекше. Академик Ө.Айтбайұлы тіл білімі бойынша ғылыми-кадрлар да­йындау, жас мамандардың өсіп-жетілуіне қолғабыс жасап, үнемі оларды қолдау барысында да тынымсыз еңбек етті. Ғалымның тікелей ғылыми жетекшілік жасауының нәтижесінде ондаған шәкірт­тері диссертацияларын қорғап, филология ғылымдарының кандидаты деген ғы­лыми дәрежеге қол жеткізді.

Жалпы академиктің 60 жылға жуық еңбегінің нәтижесі, жиынтығы ретінде жарық көрген 5 томдық кітабы – тәуелсіз Қазақстанның ғылымына, оның қазақ тіл біліміне, тіпті түркологияға қосылған үлкен үлес, зор табыс болып бағаланғаны белгілі. Газет көлемі көтермейтіндіктен, бұл жолғы мақаламызда тек қазақ тіл білі­мінің терминологиясымен қатар, қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар терминологиясы жан-жақты зерттелген «Қазақ тіл білімінің терминология мәселелері» атты еңбекке аз-кем тоқ­талуды жөн көрдік.

Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ терминологиясы жайлы алғаш рет пікір айтып, зерттеу жұмысымен шұғыл­данған қазақ тіл білімінің қос алыбы – А.Бай­тұрсынұлы мен Қ.Жұбанов болатын. Өмір талқысын бастарынан кешірген қос ғұлама өз ойларын аяқтай алмағаны тарихтан белгілі. Ата буын өкілдері көтерген терминология теориясын одан әрі дамытып, кең құлаш жаюына жол ашып, ғұламалар аманатына адал бол­ғандар қатарында алғашқы болып айтылатын ардақты есім – академик Өмірзақ Айтбаев болатын.

Академик өз еңбегінде қазақ тер­мино­логиясының дамуы мен қалып­тасуына ерекше назар аударып, бұл мәсе­лені тиянақты талдаған. Оны «Тер­мин жайлы жалпы түсінік», «Қазақ тер­минологиясының жасалу көздері», «Жазу және терминология», «Термин жасаудың негізгі тәсілдері және олардың құрылымдық сипаты» атты тараулардан анық көруге болады.

Автор қазақ терминологиясын зерттеу барысында өзіндік ой-түйін, ғылыми па­йымдаулар мен нақтылы қорытындыларға келіп, терминологиялық лексиканың қа­лыптасуы мен дамуын екі кезеңге бө­ліп қараған. Біріншісін – ХІХ ғасыр­дың екінші жартысы мен Қазан төңке­рісінің аралығын алып жатқан алғашқы кезеңге жатқызса, екіншісін – тіліміздің әдебилену мен терминдену сапасын мейлінше үдете түскен бүгінгі дәуірге телиді.

Қазақ терминологиясы аталатын тер­­миннің, ол ұғымның мейлінше кең мағынаға ие екеніне тоқтала отырып, атаудың барлық ғылым салалары мен техника тарамдарын, мерзімді баспасөз бен радио, теледидар тілін, оқу-ағарту, білім беру ісін, түрлі саяси, көркем, ар­найы әдебиеттер тілін қамтитын түсі­ніктер, атаулар жиынтығы екенін баса айтады. Бұған дәлел ретінде 1920 жылдардан бас­тап күні бүгінге дейін отыздан астам екі тілді терминологиялық сөздіктер жарық көргенін паш етеді.

Қазақ терминологиясының түзілуі мен қалыптасуына себеп болған фак­тор­лардың бірі жазу мәселесі болса, қоғамдағы, өмірдегі өзгерістер (коллек­тивтендіру, конфискелеу (тәркілеу), кол­хоздастыру, индустрияландыру, Отан қорғау, бесжылдық жоспар, тың игеру, ғарышқа ұшу, қайта құру, т.б.) тер­мино­логиялық жүйенің дамуына тіке­лей бай­ланысты болғаны жұмыста бағам­далады.

«Ақиқатында, терминологияның жасалуына ең басты – екі арна: ұлттық тіліміздің сөз байлығы мен әрқилы қол­данумен байланысты қабылданған кірме сөздер болды» деп көрсету де ғалым ойының шын да, ақиқат екенін көрсетеді.

Терминжасам процесінде төл тілі­міз­дің заңдылығына тән сөзжасам тәсілі де ізгі ық­пал еткеніне тоқтала келіп, автор олар­ды: 1) семантикалық немесе лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасал­ғандар; 2) мор­фологиялық немесе синтаксистік тәсіл арқылы жасалғандар деген пікірге келеді.

Осымен қатар, қазіргі қазақ терминологиясы қазақ әдеби тілінің ең күрделі де ма­ңызды, болашағы зор дербес саласы болып табылады деуі де автордың зерттеу жұмысының нанымды нәтижесі екені дау­сыз.

Жарты ғасырдан астам уақыт бойы тіл білімінің көкейкесті мәселелерін қау­заған, әсіресе, терминология саласына қомақты үлес қосып, нақтылы сіңір­ген еңбегінің арқасында есімі елі­міз­ге ғана емес, бүкіл түркі әлеміне әйгілі, терминолог-ғалым, академик Өмір­зақ Айтбайұлының терминология сала­сындағы теориялық тұжырымдарын ғылымға бой түзеген жас ғалымдар мен шәкірттері одан әрі дамыта түсері күмән тудырмайды.

Телқожа ЖАНҰЗАҚ,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, профессор

Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,

филология ғылымдарының докторы, профессор