Әлемді алаңдатып отырған өзекті мәселенің бірі – энергия тапшылығы. Дәстүрлі қуат көздері – көмір, мұнай, табиғи газ қоры жылдан-жылға сарқылып барады. Сондықтан дүниежүзінің көптеген елі энергияны табиғи көздерден, яғни күн, жел, биомасса, геотермалды жылудан және су ағынынан алуға көшіп жатыр. Қазақстан да 2009 жылы арнайы заң қабылдап, жасыл энергетика саласына ден қоя бастады. Бүгінде бүкіл қазақстандық тұтынатын электр қуатының 3%-ы – жаңғырмалы энергия көздерінен келіп отыр. Бұл – былтыр қол жеткізген көрсеткіш. Егер осы қарқынынан жаңылмаса, 2050 жылға қарай күн, жел, басқа да табиғи ресурстардан алынатын энергия үлесі 50%-ға жетпек. Дегенмен, бұл салада проблема да жоқ емес.
Кезінде алпауыт елдердің өзін дүрбелеңге салып қойған «мұнай эмбаргосын» жұртшылық әлі ұмыта қойған жоқ. Мұнайдың мол қорын экспортқа шығарып отырған араб мемлекеттері ұйымы және Мысыр мен Сирия әлемдік нарықтан аяқ астынан мұнайды алып тастаған кезде қара алтын бағасы төрт есеге дейін қымбаттап, соның салдарынан мұнайға тәуелді батыс экономикасы есеңгіреп қалған еді. Мұндай күрделі экономикалық дағдарыстың соңы энергетикалық дағдарысқа ұласты. Осыдан кейін-ақ дәстүрлі энергия көздеріне сеніп отыруға болмайтынын ұғынған мемлекеттер жанталасып, оның балама көздерін іздестіре бастады. Әсіресе батыс елдері бұл мәселеге шындап кірісті. Мысалы, мұнайға тәуелділіктен ерекше зардап шеккен Франция ядролық энергетиканы дамытуға көшті. Бүгінде мұнда атом энергетикасының дамығаны соншалық, бұл сала электр энергиясының 80%-ын құрап отыр. Ал Германия дәстүрлі энергия көзін табиғи ресурстардан алуға кірісті. Қазіргі таңда күн мен жел энергетикасы саласындағы патенттелген технологияның 40%-дан астамы – немістердің еншісінде. Қайбір жылы Германия жаңғырмалы энергия саласында рекордтық көрсеткішке қол жеткізіп, күн мен желден алатын энергия мөлшерін бірнеше сағаттың ішінде 87 %-ға жеткізгені бар. Соның нәтижесінде электр жарығының құны минусқа кетіп, тұтынушыларға төлейтін ештеңе қалмаған. Енді немістер 2050 жылға қарай жаңғырмалы энергияға біржола көшуді жоспарлап отыр. Қазірдің өзінде бұл елде күн мен желден алынатын энергия үлесі 40% деңгейінде.
Дүниежүзі елдерінің табиғи энергияға деген ұмтылысынан Қазақстан да сырт қалған жоқ. Әрі біз – Париж келісіміне қол қойған елдердің біріміз. Бұл – жер шарындағы елдерді ғаламдық климаттың өзгеруіне қарсы күресуге заңды түрде міндеттейтін құжат. Ал климаттық өзгеруге қарсы күресу дегеніміз – экологияны сауықтыруға үлес қосу, қоршаған ортаға зиян келтіретін қалдықтарды азайту деген сөз. Соның бірегей жолы – жасыл экономикаға көшу, яғни Қазақстан жаңғырмалы энергия көздерін дамыту арқылы Париж келісіміндегі міндеттемелерін де орындайтын болады.
Сарапшылардың айтуынша, елімізде бұл саланы ілгерілетуге арналған заңдық база да, энергияның балама көзін алуға арналған қажетті ресурстар да бар. Мысалы, оңтүстікте күн сәулесі көп болса, солтүстік-орталық өңірлерде түгесілмейтін жел энергиясы бар. Энергетика министрлігінің мәліметіне сүйенсек, былтыр жаңғырмалы энергия көздері жобаларын іске асыру бойынша елеулі жұмыстар атқарылып, қуаты 583 МВт болатын 25 нысан іске қосылған. Қазіргі уақытта республикада жалпы қуаты 1 685 МВт болатын 116 жаңғырмалы энергетика нысаны жұмыс істейді. Оның 29-ы – жел электр стансасы, 44-і – күн электр стансасы, 38-і – гидроэлектр стансасы болса, 5-еуі – биоэлектр стансасы.
Бүгінде ЖЭК үлесі жасыл экономикаға көшу жөніндегі тұжырымдамада айтылған межеге жетіп, 3%-ды немесе 3,24 млрд кВт сағатты құраған. Бұл – 2019 жылмен салыстырғанда 74%-ға артық көрсеткіш.
Әрине, қазақстандықтар тұтынып отырған барлық электр қуатының ішінде 3% деген түкке тұрмайтын мардымсыз көрсеткіштей көрінуі мүмкін. Әрі үйімізге келіп тұрған электрдің қайсысы дәстүрлі ресурстардан, қайсысы күннен, желден алынғанын білу де мүмкін емес. Қандай көзден алынса да тұтынушыға жеткенде ол – жай ғана электр қуаты. Бұл жерде тек маманның сөзіне сенуге тура келеді. Стратегиялық бастамалар орталығының серіктесі, жаңғырмалы энергия көздері саласын зерттеп, стартап-жобалар дайындап жүрген Жәнібек Байдулла Қазақстанда ЖЭК үлесі 3%-дан асуы үлкен жетістік дейді. «Табиғи ресурстардан энергия алу – Қазақстанда ғана емес, әлемде де инновациялық жоба. Осы салаға бет бұрған мемлекеттер жаңғырмалы энергия саласында бірден үлкен көрсеткіштерге қол жеткізген жоқ. Оның үлесін біртіндеп арттырды. Біз де осы жолмен келе жатырмыз. Былтыр жаңғырмалы қуат көздерінен 3,2 млрд кВт сағат өндіріліп шыққан. Бұл – Қызылорда, Ақтөбе секілді қалалардың жалпы энергияны тұтыну көлемімен тең көрсеткіш», дейді ол.
Экологиялық таза энергияға көшу қоршаған ортаға ғана емес, инфрақұрылымдық желілерді жаңартуға да тиімді. Энергетика министрлігінің ақпаратына сүйенсек, бүгінде республика бойынша электр желілерінің 64%-ы тозған. Кейбір облыстарда 1970-1980 жылдардағы тоз-тозы шыққан электр бағанасы әлі күнге дейін қолданыста бар. Электр желілері әбден ескірген өңірлердің қатарында Шығыс Қазақстан (бұл өңірдегі электр желілерінің 81%-ы тозған), Батыс Қазақстан (80%), Қостанай (74%), Маңғыстау (72%), Қарағанды (71%), Алматы (69%), Жамбыл (69%) және Қызылорда облыстары (66%) бар.
2020 жылдағы жағдай бойынша республикада иесіз қалған электр желілерінің ұзындығы 225 шақырым болса, трансформаторлар саны – 98 дана. Ал 2021 жылдың басындағы мәлімет бойынша, 641 шақырым иесіз электр желісі және 273 трансформатор тіркелген. Желілердің тозуы кейбір өңірлерде жарықтың жиі сөнуіне әкелетіні анық. Ал Ж.Байдулланың айтуынша, кеңес заманынан келе жатқан ескі желілерді ауыстыруға қомақты қаражат керек. Егер табиғи энергия көздерін өндіру қуаты артса, оны тұтынушыға жеткізетін жаңа желілер салынады. Бұл тозығы жеткен электр тораптарын ауыстырғаннан гөрі әлдеқайда арзанға түсетін көрінеді.
Жаңғырмалы энергия көздерін пайдалану арқылы Қазақстан қауіпсіз, әрі тәуелсіз электр қуатына ие бола алады. Бірақ бұл саланың да өзіндік қиындықтары бар. Айталық, табиғи ресурстардан алынған энергияның қуатын, жиілігін, белгілі бір уақытта қанша энергия өндіретінін алдын ала біліп, өлшеп отыру мүмкін емес. Ауа райының құбылмалылығына байланысты энергия біресе көбейіп, біресе азайып отырады. Айталық, жел қатты соққан кезде немесе күн ерекше түскен сәтте энергияны өндіру мен тұтыну арасында теңгерімсіздік туындайды. Бұл желілерге артық жүктеме түсіріп, апатты жағдайға алып келуі мүмкін. ЖЭК үлесі ұлғайған сайын желідегі операторға барлық торапты басқару, балансты сақтау, тең ұстап тұру қиынға түседі. Сондықтан бұл мәселені алдын ала шешіп алу қажет. Ж.Байдулланың айтуынша, былтыр жылдың аяғында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өзгертулер мен толықтырулар енгізілген «Электр энергетикасы туралы» заңға қол қойған. «Бұл құжатта маневрлік қуат генерациясын құруға және жаңа газ стансаларын салуға аукциондар ұйымдастыру жөнінде айтылған. Маневрлік қуат генерациясы пайда болса, онда жоғарыда айтқан теңгерімсіздік мәселесі оңынан шешіледі. Мұндай қуат көзі жүйеге қосылған электр стансаларындағы резервтерді басқару есебінен жиілік пен энергияның мөлшерін автоматты түрде реттеп отырады, желіні қосымша энергия көзімен қамтамасыз етеді. Осылайша, жаңғырмалы энергия көздерінен келетін құбылмалы тербеліс жойылатын болады», дейді ол.
Елімізде энергияның балама көзін дамытудың кешенді жоспары жүзеге асырылып жатыр. Олардың қатарында ЖЭК нысандарының шағын тораптық аймақтарын жасақтау, өңірлік аймақтарын құру, газ электр стансаларын салу, 2022 жылдан бастап нақты уақыт режімінде теңгерімді нарықты іске асыру сынды міндеттер бар. Егер бұл ауқымды шаруалар жүзеге асырылса, онда елімізде жаңғырмалы энергия көздерін тұрақты дамытудың негізі қаланады деген сөз.
САРАПШЫ СӨЗІ
Жәнібек БАЙДУЛЛА,
Стратегиялық бастамалар орталығының серіктесі:
– 2009 жыл – қаржы дағдарысынан кейінгі күрделі кезең болғаны мәлім. Экономикаға түскен ауыртпалықтан кейін ТМД елдерінің жасыл экономикаға деген ықыласы болмады. Бірақ Қазақстан тәуекелге бел буып, осы саланы дамытуға күш салды. Осылайша, еліміз ЖЭК бойынша тренд құра білді. Мұны мен дер кезінде қабылданған шешім дер едім. Ал 2013 жылдан бастап, бұл сала Үкімет тарапынан жан-жақты қолдауға ие болып, жақсы ілгерілей бастады. Инвесторлар да көбейді. Мемлекет қолдауынан кейінгі 2014 жылы бізге жаңғырмалы энергияны дамытуға бағытталған көптеген жобалар келіп түсті. Бұл саламен айналысатын мамандар да бұрын тапшы еді. Қазір экологиялық таза энергия саласының қыр-сырын жетік меңгерген отандық энергетиктер қатары көбейді. Не десек те бұл өте тиімді жоба. Оның пайдалылығы, әсіресе пандемия кезінде анық байқалды. Коронавирус дағдарысы кезінде көптеген кәсіпкерлер, зауыттар жұмысын тоқтатқаны белгілі. Осыған сай электр энергиясын тұтыну күрт төмендеді. Компаниялар тығырыққа тірелді. Тек жаңғырмалы энергия саласы шығынға батқан жоқ, қайта өндіріс қуаты 5%-ға артты. Бұл сала жаһандық энергетикада лайықты орнын алды. Мұндай қарқын биыл да сақталады. Сондықтан ЖЭК саласын дамытуды бәсеңдетпеуіміз керек.