Ар ісінің азабы

Жалған саясатқа шырмалған шығар­машылық тұлғаның қандай моральдық азып-тозу мен рухани күйзеліске ұшы­рап, санасының қалай дағдарып, сең соқ­қандай сергелдеңді басынан кешетінін Кадзуо Ишигуро «Тұрақсыз әлемнің суретшісі» романында өнердің тілімен түсіндіріп беруге әрекет етіп көріпті.

Шығармада Екінші дүниежүзілік со­­ғыстан кейінгі Жапониядағы ахуал су­реттеліп, елдегі болып жатқан жағ­дай­лар баяндалады. Дүниені дүрліктірген оқи­ға­лармен бірге қоғамдық сана да өз­­ге­­ріп, кешегі құндылықтарға мүлде бас­­­қа көзбен қарайтын жаңа ұрпақ келді өмірге.

Иә, жапон халқы соғыста жеңіліп қал­­­ды, енді елге америкалықтар үстем­ді­г­ін жүргізіп, жастар жаңа жолды іздеп, се­­німді түрде демократияны орнатуда. Ха­лық имандай сеніп, пір тұтқан бұ­рын­ғы идеалдардың күлі көкке ұшып, ке­­шегі ел мақтаған батырлардың бәрі шын мәнісінде жұртты ақиқаттың ақ жо­лынан адастырған сатқындар болып шық­ты. Қара халықты айтпағанда, олардан тіпті туған-туысқандары да теріс айналды.

Шығарманың бас кейіпкері, кезінде даңқы дүрілдеген ұлы суретші Мацуо Оно – жаңа режімнің құрбаны болған пенде баласы. Тұрақсыз заманның түр­лі қиындықтарын көріп, тар жол, тай­ғақ кешулерінен аман өткен сурет­шінің бүгінгі жағдайы жаман емес. Екін­ші қызын тұрмысқа берудің қа­мын қарастырып жүріп, ол өзінің тағ­дыры мен елінің өткен өмірі туралы, көңіл­сіз сезімнің сағымына шомылады. Кең­се­лердің жанында орнатылған сәкіде отыр­ған суретші неге соншама қамығып, қайғыра береді? Құрметке лайықты және қамсыз кәріліктен артық оған не керек?

Кейіпкердің ішкі монологымен та­нысқанда ғана, күмән пышағы жүрегін жаралап, күні-түні тыныштық бермей қойған бейбақтың жанын жегідей жеген қасіретінің шын себебінің жұмба­ғы ашыла түседі. Әлі он екіде бір гүлі де ашыл­маған, өскелең ұрпақтың жа­зық­сыз құрбан болып кеткені үшін ол өзін қылмыскер санайды. Саяси идео­логияның шылауына шырмалып қал­ған ол кезінде түрлі плакаттар салып, отаншылдыққа үндеп, өрімдей жастарды соғысқа баруға шақырып, өлім отына айдап салды. Суретшіге сеніп, қан майданға аттанған жүрегі жалындаған жастардың талайы қаза тапты.

Жапон мәдениетінің тірегі шатқаяқ­тап, ұлттық дәстүрінің іргесі сөгіле бас­­тағаны үшін де Мацуо өзін кінәлі сезінеді. Айналадағы өмір өзгеріп жатыр, ол енді қисық өскен ағаштай болып кетіп бара жатқан қоғамды түзей алмайды. Адал жүрегі сеніп қалып, ұлы армандарға жетелеген кешегі әдемі идеал­дар быт-шыты шығып қирады.

Ашық айтпағанымен, халық күні кеше ғана құрмет көрсетіп, төрге шы­ғарған Мацуо Оно сияқты идеоло­гия­ның жа­лынды жаршыларын енді иттің етінен жек көреді. Себебі Жапо­ния же­ңіліп қалды. Ал өз ұлтының ұлы жеңіске же­тетініне сендірген сурет­ші­нің ұлы саналып келген өнер туынды­лары күресін­ге лақтырылды. Тіпті сурет­шінің енді ғана есін танып келе жат­қан кішкентай немересіне дейін атасынан «Ата, сіздің кезінде ұлы суретші болғаныңыз рас па?», деп сұрайды.

Аласапыран уақыттың дауылымен келген демократиялық өзгерістердің ке­сірінен, жапон халқының ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық мәдениетінің алтын діңгегіне қалай балта шабылып, жаңа буынның халықтық тамырынан қалай ажырап бара жатқанын Кадзуо Ишигуро асқан шеберлікпен суреттеген. Батыс өркениетіне елірген жастар америкалықтардың музыкасын тыңдап, киноларын тамашалайды. Заманының даңқты суретшісі болған Мацуо Ононың жалғандағы жалғыз немересі Итиро да Жапонияның ұлттық батырлары туралы естігісі де, білгісі де келмей, ковбой­лар жөнінде түсірілген америкалық фильм­дерді тамашалап, бар жан-тәнімен со­ларға еліктейді. Жүрегі езіліп, жаны күй­зелгенімен, Мацуо Оно енді құрдым­ға кетіп бара жатқан дүниені өзгертуге дәрменсіз. Сұм саясаттың құрбаны болып, абырой-беделінің бәрінен айырыл­ған адам­ның сөзін кім тыңдап, кім керек қылады дейсің? Кім?

 Басқаларын айтпағанда, суретші белінен туған перзенттерін де жаңа за­ман­ның жаман ықпалынан қорғап қала ал­мады. Егде тартқан әкесімен дөрекі сөй­лескен екі қызының мінез-құлқы­на қарап, бөгде мәдениеттің жапон ұл­тының сана-сезіміне қандай зиянды залалын тигізіп жатқанын пайымдай­сың. Үлкен қызы тіпті баласының атасымен араласуын шектеп тастағысы ке­леді. Атағы дүрілдеп тұрған шағында қыздары әке­сін жақсы көріп, мақтан етіп, құрмет көрсетіп, қадір тұтатын. Енді елдегі саяси ахуал өзгергеннен кейін, абырой-беделін жоғалтқан ол дос-жарандары түгіл, туған қыздарынан да жүрегін елжірететін жылы сөз ести ал­май қапаланады. Суретшінің кезінде жұрт тамсанып, аяғын жерге тигізбей, көкке көтере мақтаған картиналары ен­ді үйде тығулы тұр. Қоғамға керегі бол­май қалған Мацуо Оно өткен өмірін еске алып, қайта-қайта мұңлы ойдың мұ­нарына бата береді.

Шығарма авторының бір адамның тағдыры арқылы тұтас бір халықтың ба­сынан кешкен трагедиясын ой-санаң­ды үйіріп әкететін терең психоло­гизммен соншалықты шынайы, соншалықты нанымды етіп суреттеп берген шеберлігі, шынында да таңғалдырады. Көлемі ша­ғын ғана роман арқылы Кадзуо Иши­гуро көп жағдайда жазушы шығар­ма­шылығында бір арнаға тоғыспай жата­тын интеллектуалдық сараптама, әлеумет­тік және психологиялық талдауларды, шы­ғарманың көркемдігіне селкеу түсірмей, жігін білдірмей жымдастырып жібереді. Сөз өнерінің табиғатын аша түсетін «ішкі монолог», «сана ағымы», «композиция еркіндігі» т.б. әдеби тәсіл­дердің бәрін шебер меңгерген Иши­гуроның романы – жапон ұлтының руха­ни ұлылығының айқын айғағы. Жазу­шы құмнан алтын сүзгендей асқан ыждағаттылықпен адамзатқа ортақ ақи­қаттарды халқының тарихынан, ұл­ты­ның болмысынан іздейді.

Моральдық дағдарысқа ұшырап, әлеу­меттік тірліктің тығырығына тірел­ген Мацуо Оно өмір бойы картиналарын жазып, бар жан-тәнімен елге пайдасын келтіруді ғана ойлап, уақыт ағымынан қалып қоймауға тырысты. Нәтижесінде сонау бір ертегіде мысқылдап айтылатын шалдың күйін кешіп, сынған астауын құшақтап, ешкімге керегі болмай қалды. Күні кеше ғана халық мақтаған туындыларыңды енді жұртқа көрсетуге ұялудан артық қандай қасірет болуы мүмкін, өнер адамы үшін?

Тұтас бір дәуірдің картинасын көз алдыңа елестететін Ишигуроның таң­ға­­жайып туындысын оқи отырып, жа­зу­­шының жанын жегідей жеп, ма­за­­сын алған сұрқия сауалдардың, Қа­зақ­стандағы болып жатқан жағдай­лар­ға да қатысы бар екеніне көзім жете түс­кендей әсердің сиқырына арбал­ғанымды жасыра алмаймын. Діні мен салты бөлек болғанына қарамастан, отаршылдық езгісінде жан­шылған екі ұлтты да тол­ғандыратын мә­се­­ле­лердің, егіз қозыдай ұқсастығына кө­зім жете түсті.

Жапонияда да өткен күндердегі ха­лық­­тың көрген зорлық-зомбылығы үшін ресми түрде ешкім де айыптал­ған жоқ. Философиялық, психология­лық, тіп­­ті, қарапайым адамгершілік тұр­ғы­сы­­­нан кешегі дәуірдің жаралы жа­нын түсінуге тырысқан терең талдаулар жа­­сал­­­мағандықтан, біздің халық та Кадзуо Ишигуроның «Тұрақсыз әлем­­нің суретшісі» романының кейіп­кер­­ле­ріндей, өткен тарихындағы оқиға­­лар­­ды қалай бағаларын білмей, абды­­рап қалды. Расында да Алаш арыс­та­рын ұстап бергендердің бәрін опа­сыз­­дар­ға, ал кеңестік идеологияны жыр­­­­лаған ақын-жазушылардың бәрін сат­­­­қын­дарға жатқызуға бола ма? Әлде, ол мәж­бүр­сіздіктен болған жағдай ма? Жеке ба­сыңды ғана емес, ұлы идеал үшін, сені­мен бірге құрып кетуі мүмкін бала-ша­ғаңның, туған-туысқандарыңның, дос-жарандарыңның да тағдырын тәлкекке ұшырататын қатерге тігуге қақың бар ма? Біз бір сәтке болса да, солардың ор­­нына өзімізді қойып көрейікші. Мүм­кін, олардың бәрі де адамның өмірі қылкөпірдің үстінде тұрған аласапыран дәуірдегі дүрбелеңнің құрбандары ғана шығар. Ал кеңестік идеалдардың халықты ұшпаққа жеткізе алатыны­на бар жан-тәнімен сенгендерді, қалай айыптаймыз? Сенімі үшін адамды жаз­ғыру, қаншалықты қисынды? Медреседе білім алып, Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Омар Һайям, Низами, Науаи секілді Шы­ғыс шайырларының дастандарымен таны­сып, кейін әлем әдебиетінің қайнар бұла­ғы­нан да қанып ішкен, Жұмабай қажы­ның немересі Мағжан мен жеті жасында жетім қалып, жоқшылықтан көзін аша алмай, мұқтаждық қолын байлап оқи алмаған, сауаты шамалы Сәбиттерді салыстыруға бола ма?

Билік барлық уақытта да талантты тұлғалардың бойына сыймай тасыған қабі­­летін өз мүддесіне қызмет еткізу үшін пайдалануға тырысады. Егемендік алған­нан кейін де дарынды ақындар мен суреткерлердің билікке тәуелділіктен құтыла алғаны шамалы.

Нағыз таланттар өнерден гөрі, сая­сат­қа қызмет еткен уақытта халықтың жаны ластанып, жүрегін кір басады. Ізгі­лікке шақыратын ұлы идеалдар күй­реп, рухани кеңістік қаңырап қалады. Шын­дық пен өтіріктің шекарасы жойылады. Рухани тазарудың мөлдір айдынына алып шығуға тиіс шындық, керісінше халықты батпаққа белшесінен батырады.

Әй, бірақ мына біздің қоғамда әді­лет пен шындық бар ма өзі? Шындық үшін жанымыз шырылдап жатқандай болғанымен, мүмкін, біздің шындық деп жүргеніміздің бәрі де, тым қатты асқынып кеткен ішкі меніміз бен ауру санамыздың көрінісі ғана шығар.

«Хайуан сияқты өмір сүріп жатыр­мын» деп ар азабын тартқан ке­мең­гер Толстой мен «Жүрегіме қара­сам, ин­еде­йін таза емес» деп өз мініне жиіркене қарай алатын әулие Абайлардай шын сурет­­керлер қалды ма мына тұрақсыз әлемде? Біздің бостандық деп таныған идеалдарымыздың астарында шын мәні­сінде ұлттық нигилизм мен құлдық психология жатқан жоқ па, осы? Құлдық санадан арыла алмаған мына біз, өткен тарихтан сабақ алудың орнына, неліктен сол қателіктерімізді дүркін-дүркін қай­талай береміз?

Құлдық болмысымызға қарамастан, өткен ғасырдың басындағы өліарада халық үшін адасып, неше түрлі қорлықты көрген Сәкендерді «Советстанды» жаз­ғаны үшін кешіре алмай, ар үкімін шы­ғарып, күресінге лақтырып тастауға асы­ғудамыз. Ал сол Сәкендердің рухының қалай қорланғанын, намысының қа­лай тапталғанын, ар-ұятының қалай аяқ­қа басылғанын ойланып көруге неге ақы­лымыз жетпейді? Неге? Әрі-беріден соң оларды жазғыра алатындай біздің қандай моральдық құқымыз бар? Шынымен де біздің бәріміз сүттен ақ, судан таза періштелерміз бе? Тұрақсыз әлемнің сурет­керіне өмір сүру қай заманда, қан­дай қоғамда оңай болып еді.

Әсіресе, дәл бүгінгідей білімді және талантты адамдардың ешкімге керегі бол­май қалып, мына қоғамда алаяқ­тар мен екі­жүзділер, өтірікшілер мен жағым­паздар үшін даңғыл жол ашылған заманда нағыз суреткерге өмір сүру қиындаған үстіне қиындап барады.

«Мәңгілік бүгін» (Борхес) тақыры­бы­ның топырағын терең қазып, оқиғаны баяндап берумен ғана шектеліп қоймай, сенің сырласыңа да айнала алатын Иши­гуроның таланты бағаланып, Нобель сыйлығын алғанына мен шын жүрек­тен қуаныштымын. Жазушының әр туын­дысын оқыған сайын өзім үшін бір үлкен жаңалық ашқандай боламын. Ол суреттеген адамдардың жанын ке­мірген сауалдар сені де толғандырмай қоймайды.

Психологизмнің құйыны үйіріп әкет­кенімен, Кадзуоның жазу мәнерінде байыпты байсалдылық бар. Жұрттың бәрі де оны еуропалық жазушы ретін­де танып жатқанына қарамастан, қалам­гер шығармаларынан жапондарға тән сабырлылық пен тереңдік бәрібір қат­ты байқалып тұрады. Әсіресе, жапон классигі Дзюнатира Танидзакидің «Ұсақ қар» романының Ишигуро шығар­машы­лығына ықпалы болғаны анық көрінеді.

Қаламгердің шығармашылық құді­ре­ті туғызған туындыларының ішіндегі ме­нің ең жақсы көретін шығармам «Тұ­рақ­сыз әлемнің суретшісі» романында жазу­шының келешектегі жүретін жо­лы­ның бағытын айқындап берген тама­ша жолдар бар. «Такэда шеберханасы­нан алған тәжірибем мені соқыр сенімге бе­ріліп, тобырдың соңынан еріп кетпей, еліктіріп жатқан бағыттардың қанша­лықты дұрыс екенін ақыл таразысы­ның сүзгісінен өткізуге үйретті», – дейді шы­­ғар­маның бас кейіпкері, суретші Мацуо Оно.

«Тұрақсыз әлемнің суретшісі» романы ХХ ғасырдағы жапон прозасы­ның ең озық канондарын сақтай отырып жазылған шедевр: сәл еркіндеу стиль, мүлде байқалмайтын сюжеттер, сурет­теудегі нақтылық, терең пси­хологизм мен оқырманға өз ойын таң­ғысы келмейтін автордың бейнесін шы­ғарманы оқу барысында түрлі қырынан тани түсесің. Соған қарамастан кітапты оқи отырып нақты уақыттың, яғни соғысқа дейінгі және соғыстан кейінгі Жапонияның рухын айқын сезесің.

Орта ғасырлық жапон әдебиетінде дзуйхицу деген жанр бар. Жапон ті­лі­нен аударғанда ол «қылқаламның ұшын­­да» деген мағынаны білдіреді. Атап айтқанда, мұндай жанрмен өткен күн­­дердің естеліктері, күн барысында бол­ған оқиғалар, автордың эстетикалық па­йым­даулары баяндалады. Шығарма ав­торының бұл туындысын тыныш про­заға әбден жатқыза аламыз. Тыныш прозаны оқығаныңда жаның демалғандай әсер аласың. Онда қалыпты тұрмыс­тың тыныштығында адам жанының терең­дігі танылып, құпиялары зерттеліп жа­тады. Бүгінгі таңдағы Батыстың ғажа­йып суреткерлері Джонатан Коу, Фэнни Флег, Кадзуа Ишигуролар мен қазақ әдебиетінің классигі Тынымбай Нұрмағамбетовтер тыныш проза жазу­дың – теңдессіз шебер­лері. Суреткерлік тәсілмен қас-қағым сәттің көрінісін мәң­гілікке айналдыра алудан асқан қандай шеберлік болуы мүмкін.

Кадзуо Ишигуроның «Тұрақсыз әлем­­нің суретшісі» романында бас ке­йіп­­кердің замандастарына, аға буын­ның қателігі үшін сұм соғыстың зар­дабын тартып жатқан жас ұрпақ қар­сы қойылады. Айтпақшы, Нобель сый­лығын иелен­ген, жапон прозасының көзі тірі классигі Кэнд­забуро Оэнің «Кеш туған ұрпақ» ­романында да тағ­дыры ұрланған ұрпақтың тақырыбы сөз болмаушы ма еді. Ол ­туындыда да соғыстың тауқыметін тар­тып, жандары жаралан­ған жастар, әке­лерінің жіберген қателігі үшін зардап ше­гіп, бұйдасын үзе алмаған ін­гендей, америкалықтардың жетегінде кетуші еді ғой.

«Тұрақсыз әлемнің суретшісі» – ХХ ғасырдың барлық күйзелісін басынан кешіп, саяси тұрақсыздықта қателесіп, бірақ жасаған күнәсін мойындай білуге батылы жеткен талантты суретшінің шындығы. Шығарманың бас кейіпкері, жесір қалған суретші Мацуо Ононың бір қызы, тіпті, өзінің тұрмысқа шыға алмай қалуын, әкесінің өткен өмірде жасаған күнәсі үшін жіберген Құдайдың жазасындай қабылдайды. Кеш болса да Мацуо Оно өзі және қыздары үшін өткен өміріндегі жасаған күнәларын мойындауға дайын.

Жазушы Ишигуроның жас ұрпақ жазғырып жатқан егде тартқан өнер ада­мының жан әлеміне еніп, жібек-­ т­ей нәзік сезімі мен қайғысын суреттеп бер­ген шеберлігіне еріксіз сүйсінесің. Бас кейіпкер бүгінгі және өткен өмірін әңгімелей келіп, бұрын-соңды айтылмай келген ақиқаттың пердесін ашады. Сөйлеген сөздерінен суретшінің ақымақ адам емес екені көрініп тұр, алайда сая­си үгіт-насихаттың қуатты машинасы іске қосылғанда өнер адамдарының кө­бісі парасатын сақтап қала алмай, «жар­­қын болашаққа» сеніп, жалған идео­­ло­гияның құрбаны болып жатады. Әсі­ресе, жүрегіңде жастық оты жалындап, алдыңда даңғыл жол ашылғандай болып көрінгенде, бүгінгі заманның батыры болуға ұмтылып, алып-ұшқан көбелек көңілдің соңынан ілесіп кетпей, сабыр сақтап, өзіңді ұстап қалу қиын. Өте қиын.

Суретші Мацуо Оно да игілікті істер үшін әрекет етіп жатқанына имандай сеніп, тұрақсыз әлемнің дауылы соқ­қанда ұстамдылық таныта алмай қалды. Халыққа адал қызмет етуді армандаған суретші, керісінше жұрттың қарғысына ұшырады. Күні кеше ғана талантына та­бынып, өнеріне еліктеп, оны пір тұт­қан шәкірттеріне дейін, енді одан ат-то­нын ала қашады. Ұстазға осыдан ар­тық қан­дай жаза болуы мүмкін. Айты­ңыз­шы, қандай? Дегенмен, адам рухы­ның мық­тылығы өткен тарихынан бас тартуда емес, қайта соны мойындай алатын ба­тылдығында жатқанын халықтың түсіне алмайтыны – өзекті өртейтін өкініш.

Ақиқатында, сайқал саясаттың құр­баны болған өнер адамдарының көбісі, жал­ған идеологияға сеніп, қандай ұлы қыл­мыс жасап жатқандарын өздері де білген жоқ. Өліарада адасқан суреткердің нәзік жанын түсініп, кешіре білгеннен гөрі, одан бас тартып, айыптаған әлде­қайда жеңіл. Суреткердің өнерінен бас тартып, айыптау үшін қатыгездіктен басқа ештеңенің керегі жоқ. Ал өнер адамының жанын түсініп, кешіре білу үшін сезімнің тереңдігі, парасаттың бай­лығы қажет.

Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ