Тәуелсіздік және демография

Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы демографиялық ахуалы

Сол сияқты Президент өзінің халыққа кезекті Жолдауында:  «Біріккен Ұлттар Ұйымының еліміздегі халық санының өсіміне қатысты болжамы Орталық Азиядағы көршілес мемлекеттермен салыстырғанда көңіл көншітпейді» деген еді. Расында еліміз тұрғындары 1991 жылмен салыстырғанда 12% көбейсе, осы аралықта өзбек ағайындар 59%, тәжіктер  68%, қырғыз ағайындар 43%, Әзербайжан халқы 37% өскен екен.

Десек те, жоғарыдағы демографиялық биік меже республика халқының саны 19 миллионға жетуі, соның ішінде байырғы этнос қазақ туғандар мемлекет аумағында саны жағынан басымдыққа ие болуы «мың өліп, мың тірілген» халқымыз үшін зор жетістік. Бұның бәрі бүгінгі тәуелсіздіктің арқасы екені әмбеге аян.

Осы орайда сан ғасырлық тарихы бар қазақ ұлты әрқилы жағдайда, әртүрлі кезеңдерде, санқилы демографиялық толқынды бас­тан кешірді. Көктей шолып айтар болсақ, 1840 жылы жүргізілген жалпы ресейлік санақта, қазақ даласында барлығы – 311 500 шаңырақ, 1 518 000 адам болғаны жайлы айтылса, 1895 жылы жарық көрген «Брокгауз-Ефрон» энциклопедиясының 29-шы томында жарияланған А.Яновскийдің жазбасында: «Саны жағынан қазақтар Азиядағы көшпелі тайпалар ішінде бірінші орынға ие. Олар Волга жағалауынан, Тарым бассейніне дейін, Әмударияның төменгі ағысынан Ертіс өзенінің солтүстік аңғарына дейінгі ұшы-қиырсыз өлкеде (50 мың шаршы геогр.миль) көшіп-қонып тіршілік етеді.

Жан саны 3 млн адамнан әлдеқайда көп. Тек Ресей қол астындағылардың өзі 3 млн-нан астам деген дерек келтіріпті. Сол сияқты, 1897 жылы Ресейде жүргізілген халық санағының дерегі жарияланған «Гранат» энциклопедиясында әлем бойынша барлық қазақтың саны – 4 084 139 адамды құрап отырғаны айтылыпты.

Одан кейін шығыстанушы П.Г.Галузоның «Отар Түркістан» атты еңбегінде: «1915 жылы Қазақстан хал­қы 6 млн-ға жетті» деп жазыпты. Дәл осындай деректі алаш ардагері Мұс­тафа Шоқайдың «Түркістан Совет­тер­дің билігінде» атты жазбасынан да кез­дес­тіруге болады. Сонымен қатар 1914 жылы жарық көрген «Русская энциклопедия» көптомдығының 10-томында: «Қазақтар 6 миллионға жуық және Азиядағы түркітектес халықтар ішінде осман түркілерінен кейінгі екінші орында тұр», десе, ұлтшыл тұлға Мұхамеджан Тынышпаев 1905 жылы 19 қарашада автономиялардың І съезінде жасаған баян­дамасында: 1897 жылғы жалпы са­нақта Ресей құрамындағы қазақтар саны 4 млн-нан астам болғанын, сондай-ақ империя құрамындағы ұлттар ішінде саны жағынан 6-шы орында (орыстар – 55,7 млн, кішірусьтер – 22, 5 млн, поляк­тар – 8 млн, белорустар – 5,9 млн, ев­рейлер – 5 млн) тұрғаны жайлы нақ­ты ақпар бере отырып, Торғай об­лыс­тық басқармасының кеңесшісі И.Крафт­тың ХІХ ғасыр басында Ресей аумағын­дағы қазақтар саны 6 млн болды деген дерегін және ресейлік статистика маманы Я.Я.Полферовтің қазақтардың нақты саны 5,8 млн-нан асты деген нақты болжамын келтіріпті.

Демографиялық

дағдарыс

Жоғарыда атап өткеніміздей ХХ ғасыр басында 6 млн-ға жеткен қазақ ұлты осы ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, демографиялық құлдырау кезеңін бастан өткізді. 1926 жылғы ресми есепте КСРО аумағындағы қазақтар саны 3 млн-ға дейін құлдыраған деп­ті. Яғни ХХ ғасырдың алғашқы шире­гінде қазақ топырағынан 1 323 126 қазақ жоғалған. Бұлар 1916 жылғы көтеріліс­ке қатысып, жазалаудан қашып шетел асқандар және 1921-1922 жылғы аштық­та қырылып қалғандар болмақ.

Осы тұста Қазақстандағы халық­тардың ұлттық құрамы туралы ақпар берген «КСРО атлас құжаттамасы» атты еңбекте: 57,1% қазақ, 19,7% орыс, 13,2% украин, 3,3% өзбек, 1,8% қарақалпақ, 4,9% басқа ұлттар десе, қалада тұратын халықтың 52,7 % орыстар депті.

Одан кейін 1931-1932 аштық жылдары 1,3 млн қазақтан айырылдық. Сөйтіп 1933 жылдың аяғында Қазақстанда бар-жоғы 2 млн 493 мың қазақ қалды. 1915 жылғы межеге арада 75 жыл өткенде 1990 жылы ғана зорға жетіппіз. Яғни 1916 жылы қазақтар саны 6 млн болса, 1939 жылы халық санағында 3 099 000 адамға кеміп кеткен. Әдебиетші-ғалым М.Мырзахметовтің еңбегінде 1944 жылы қазақтар саны өз елінде 21,9% үлеске ие болды десе, Мақаш Тәтімовтің «Демографиялық кескін» мақаласында: 1916 жылы 5 млн 650 мың болған қазақ халқы 1916-1945 жылдары 3 млн 150 мың адамға немесе 45 пайызға кемігенін айтады.

Осы аралықта өзбектер 12,36 есеге, түрікмендер 5,6 есеге, қырғыз­дар 5,7 есеге, тәжіктер 0,5 есеге, ұй­ғыр­лар 6 есеге өссе, сырттан келіп қоныс­танушылар тасқыны бір сәт толас­таған жоқ. Атап айтқанда, 1930-1935 жылдары «өндіріс­тендіру науқаны» деген желеумен 1,2 млн адам, 1930-1945 жылдары күшпен жер аударылған 1,3 млн адам, 1954-1959 жылдары тың игеру ісіне 1,9 млн адам қазақ даласына сырттан келіп қосылған. Белгілі ғалым-демограф Мақаш Тәтімовтің дерегінде соңғы үш ғасырда Қазақстанға сырттан 8,5 млн қоныс аударушы қоныстандырылған.

Мұндағы диаграммаларда (№1, 2, 3, 4, 5, 6) көрсетілгендей, 1970 жылы рес­пуб­лика бойынша 13 млн тұрғын болса, оның 4,2 млн-ы, 1979 жылы еліміз бойын­ша 14, 6 млн халық болса, оның 5,2 млн-ы, 1989 жылы елімізде 16,4 млн адам болса, оның 6,5 млн-ы, 1999 жылы барлық халық саны 14,9 млн болса, оның 7,9 млн-ы қазақ ұлтының өкілдері болған екен.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2019 жыл­ғы 31 мамырда жолдаған үндеуін­де: «Әлемдегі бірде-бір ел, бірде-бір халық демографиялық ахуалда өз елінде осындай сынаққа ұшыраған жоқ және қазақ халқы ретінде толық жойы­лу алдында тұрған жоқ. Біз өмір сүр­дік, ұлт ретінде біріге алдық, біз қатыгез­денбедік, өшікпедік, ешқашан ешкімді ХХ ғасырдың қатыгез трагедиясына кінәлаған емеспіз», дегені жоғарыдағы деректерді растай түсері анық.

Демографиялық толқын

Еліміз тәуелсіздік алған жылдары күн тәртібіне қойылған аса маңызды мәселенің бірі – этнодемографиялық ахуалды жақсарту болды. Осы жылдары Ақмола облысында – 24%, Көкшетау облысында – 33%, Қостанайда – 18%, Солтүстік Қазақстанда – 19%, Қарағанды облысында – 20%, Павлодар облысында – 32% ғана қазақ болса, егемендік­тің алғашқы жылдары еліміз көлемін­де демографиялық дағдарыс орын алды. Яғни Қазақстан халқы 1989-1999 жылдары 1,5 млн-нан астам адамға, яғни 8,2% азайды. Сыртқа кеткендердің басым көпшілігі өздерінің байырғы тарихи отандарына оралып жатты. Тек 1993-1998 жылдары 1 млн-нан астам шығыс славяндар (орыс, украин, беларусь), 400 мыңға жуық неміс көшіп кетті.

Мұндай көші-қон толқыны Қазақ­стан халқының ұлттық құрамына әсер етіп, байырғы халықтың үлес салмағын өзгертті. Мысалы, қазақ халқы 50 жылдан кейін алғашқы рет (1999 жыл) өз жерінде көпшілікке айналып, үлесі 53,4% жетті. Осы үрдіс жалғаса келе 2007 жылдың басында қазақтар 9,1 млн-нан асып, үлесі 58,6%-ға жетті. Яғни 1989-2007 жылдары аралығында қазақтар үлесі 18,5%-ға өссе, орыстар үлесі – 11,8%, украиндар – 2,6%, неміс­тер – 4,4% төмендеді.

Тәуелсіздік жылдарындағы демогра­фия­лық дағдарыстың бір көрінісі – 1989 жыл­мен салыстырғанда 1999 жылы халық­тың жалпы саны 9,2%-ға қысқа­рып, қазақтар саны 22,2% өсті. Бірақ қазақтардың бұл өсу қарқыны басқа халықтар келтірген шығынды өтей алмады, нәтижесінде халықтың жалпы саны азайып кетті. Нәтижесінде, сыртқы көші-қонның теріс сальдосы 1933,8 мың адамды құрады. Халықтың ең көп шығыны 1993-1995 жылдары байқалды, ол 1990 жылдардағы теріс сальдоның 44,7%-ын құрады.

Этнодемографиялық басымдық

Тәуелсіздік жылдары Елбасы   жүр­гізген сындарлы саясаттың нәтиже­сін­де, жергілікті халықтың саны өсті. Бұл өсім, біріншіден, жергілікті халықтың өсімі арқасында, екіншіден, басқа ұлттардың этностық отандарына қоныс аударуына, үшіншіден, шетелде өмір сүріп жатқан қазақтардың атамекеніне оралуына байланысты болып, елдегі  этнодемографиялық ахуал жақсарды.

Еліміз тәуелсіздік алған 1991 жыл­дың 18 қарашасында «Ауылдық жерлерде жұмыс істеуге ниет білдірген байыр­ғы ұлттың адамдарын басқа республикалардан және шетелдерден Қазақ КСР-іне қоныс аударудың тәртібі мен шарттары туралы» қаулы қабылданып, нәтижесінде, сырттағы қандастарымыз атажұртына оралды. 1991 жылдан 1995 жылға дейінгі аралықта республикаға 137 919 қазақ көшіп келді. Өз тарихи отанына оралушылар үшін Үкімет тарапынан 1993 жылы 10 мың отбасына, 1994 жылы 7 мың отбасына, 1995 жылы 5 мың отбасына, 1996 жылы 4 мың отбасына, 1997 және 1998 жылдары 3 мың отбасына, 1999 жылы 500 отбасына, 2000 жылы 600 отбасына квота бөлді. Ресми дерекке жүгінсек, Тәуелсіздіктің 30 жылында шеттен 1 079 192 қандасымыз оралған екен. Бұл еліміздегі қазақтардың 12% құрап отыр.

Мұның сыртында елімізде жүргізіл­ген демографиялық саясаттың оң ық­палы­ның арқасында, әсіресе, халық­тың ден­саулығын жақсарту және ана мен бала­ға көрсетілуі тиіс қамқорлық пен әлеу­меттік жәрдемақының өсуі этно­демо­графияның шешуші рөлге ие болуына үлкен әсер етті. Нәтижесінде, 1999-2009 жылдары бала туудың жалпы коэффиценті 63,3%-ға өсті. Өлім- жітім 2,7%-ға төмендеп, табиғи өсім 10 жыл ішінде үш есе артты. Осындай қарқынды өсудің арқасында көбею көрсеткіштері 1990 жылғы деңгейге жетіп, елдегі демографиялық дағдарыс тез еңсерілді. Табиғи өсім Қазақстанның демо­графиялық дамуының басты құрам­дас бөлігіне айналды. Мысалы, 2008-2009 жылдары халық санының 98%-ға өсуі тек табиғи өсім есебінен болды.

Одан кейін 2012-2019 жылдары эмиграция 1990-2003 жылдарға қарағанда 7,0 есе, иммигранттар саны 4,7 есе қыс­қарды. Сонымен бірге табиғи өсімнің орта­ша жылдық көрсеткіштері 2012-2019 жыл­дары 1990-2003 жылдарға қарағанда 2,9 есе, 2004-2011 жылдарға қарағанда 1,9 есе көп болды. Республикада денсау­лық сақтау жүйесі жақсарып, 2009-2019 жыл­дары Қазақстанда орташа өмір сүру ұзақтығы 4,58 жылға ұзарды. 2000-2019 жылдары табиғи өсім коэффициенті 3,0 есе көбейді.

Бұл ретте қалаларда өсу қарқыны ауылдық жерлерге қарағанда 3,5 есе жо­ғары көрсеткішке ие болды. Ең үл­кен өсім ХХІ ғасырдың бірінші он­жыл­дығында байқалды. «Бұл бірінші демо­графиялық толқынның ұрпағы бала туу жасына енгендігімен түсіндіріледі және ең жоғарғы репродуктивті белсен­ділігі әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру кезеңімен сәйкес келді» дейді мамандар.

Сөйтіп 2010-2019 жылдары халықтың демографиялық көрсеткіші тұрақталып, Қазақстан халқының өсу қарқыны 14,9%-ды құрады. Осы орайда, Ұлттық статис­тика бюросы таратқан мәліметке сенсек, өткен жылы ел халқының жан саны 241,7 мың адамға немесе 1,3 пайызға өскен. Біле білсек, бұл – Тәуелсіздік кезе­ңіндегі ең айтулы нәтиже. Сонымен қатар 2020 жылы Қазақстанда 425,6 мың сәби дүниеге келіп, 34 жыл (1987 жылы 417 мың сәби дүниеге келген) мызғымай тұрған рекорд жаңарды.

Болашақта еліміз аман, жұртымыз тыныш, бүгінгі тәуелсіздігіміз баянды болса, қазақ халқы өсіп, өнері хақ. Ең бас­­тысы, Тәңір жұртымызға береке берсін!