Әскери ардагерлер әділдік іздейді

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы Семейге бар­ған сапарында «Полигон зар­дабын тартқан азаматтарға жасалатын жеңілдік лайықты деңгейде болуы қажет. Үкіметке полигон аумағындағы халыққа берілетін әлеуметтік көмек­тің мөлшері жөнінде нақты ұсы­ныстар әзірлеуді тапсыра­мын», деген еді. Содан бері Шығыс жұрты Президенттің тапсыр­ма­сы­нан нәтиже шығады деген үмітте.

Жуықта «Egemen Qazaqstan» газетінің редакциясына полигон зардабын тартқан әскерилерге әлеуметтік көмектің көрсетілу-көрсетілмеуі жөнінде «Айрықша тәуе­келді ардагерлер» ҚБ төр­ағасы Ержан Дүйсенбаев баста­ған бір топ азаматтан хат түсті.

«Сіздерге 1949 жылдан бас­тап Семей ядролық сынақ поли­гонындағы жарылыстар тоқ­тағанға дейін, осы қауіпті ай­мақта мерзімді әскери борышын өтеген ардагерлер қауымы хат жолдап, қолданыстағы заң­на­мадағы өздеріне қатысты жа­зылған кейбір тұжырымдардың қарама-қайшы тұстарына түсі­нік берулеріңізді талап етеді», деп басталған хат мәтінін толық назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік.

«Шынын айту керек, СЯП-та әскери міндетін өте­ген сарбаздарымыздың мәрте­бесі күні бүгінге дейін қолда­ныс­­тағы заңдарымызда нақ­ты көрсетілмеген. Соның салдарынан оларда күні бүгін­ге дейін, сонау Ленинград қоршауында болған, тіпті соғысты айтпағанда, оқ-дәрінің иісін иіскеп, қолына қару ұстап көрмесе де кеңестік жүйеде бір саланы ұзақ жылдар бойына басқарғаны үшін мемлекеттің ерекше қамқорлығын көріп, жеңілдігін пайдаланып отырған басшылардың мәртебесіндей мәртебе жоқ.

1949 жылдан 1990 жыл­ға де­йін Үкіметтің бұйрығымен 18 бен 20 жастағылар денсаулы­ғы­мызға қауіп төндіре отырып, ядролық жарылыстың зардаптарын жо­йып, әскери борыштарымызды өтедік. Бүгінде Семей ядролық полигонының ең жас ардагері 50 жастан асқан. Әсіресе 50 жылдан кейін ядролық сәулелену­дің адам ағзасына әсері қанша­лық­ты қауіпті екенін бәрі біле­ді. Алайда Семей ядролық поли­гонының ардагерлері мемлекет тарапынан еш қорғалмаған. Еңбек және ха­лықты әлеуметтік қорғау ми­нистр­лігі «тікелей» деген сөздің жоқтығын алға тартып, анық­тамаларымызды қабылдамайды. Әскерге шақырылып, қызмет еткен сарбаздар үнемі сол жерде ядролық жарылысты сынау­ға тікелей қатысты. Әлеумет­тік қамсыздандыру органдары «Қазақстан Республикасы Қор­ғаныс министрлігінің Орта­лық музейі өкілінің әскери бөлім­дерде нақты әскери қыз­мет етуі әскери билетте көр­се­­тіл­­ген және оны архивтік анық­­та­ма­мен растаудың қажеті жоқ» деген уәжін ескерер емес. Семей ядро­лық полигонының арда­герлері Отан алдындағы борыштарын орындағанымен, Үкімет пен мемлекеттің қол­дауына мұқтаж.

Сонымен, СЯП-та әскерде болғандар деп отырғанымыз кімдер? Былтырға дейін қол­даныста болып келген «Ұлы Отан со­ғы­сының мүгедектері мен олар­ға теңестірілген тұлға­лар­ды әлеу­меттік қорғау туралы» Қазақ­стан Республикасының 1995 жылғы 28 сәуірдегі №2247 Заңында да, былтыр қабылданған «Ардагерлер туралы» заңда да СЯП-та әскери қызметте бол­ғандар туралы нақты еш нәр­се айтылмайды. 1995 жылғы 28 сәуірдегі «Соғыс мүгедегі мен қа­­тысу­­шысының және олар­ға те­ңес­­тірілген тұлғаларға ке­піл­­ден­­дірілген жеңілдіктер беру­­дің мәр­тебесін анықтау ту­ралы» заң­ның 10-бабында «...Чер­­но­быль АЭС-тегі және тағы да басқа азаматтық, әскери ны­сан­­­дардағы радиациялық апат­ты жоюға қатысқан, сондай-ақ ядролық сынақтарға тікелей қа­тысқандығы және жарақат ал­­ғандығы мен мүгедектігі тура­лы сот-медициналық сарап­та­масының қорытындысы бар» деп жалпылап ғана көрсетілген. Біздіңше, атқарушы билік пен заң шығарушы орган СЯП-та әскери қызмет етіп, денсаулығынан айы­рылып, мүгедек болғандарға қазынадан төленетін өтемақыны үнемдеу үшін қаптың аузын қысып ұстап, осындай қитұрқы әрекетке барған тәрізді. Күні бү­гінге дейін семейлік сарбаз­дар­дың жолына «бүк түсіп жатып алып, аяқтарынан шалатын» осы анықтама қаншалықты заңды?

Ұлы Отан соғысы кезінде бұратана халықтар арзан жұмыс күші ретінде пайдаланыл­ған «жұмысшы батальондары­ның» Кеңес заманында «құры­лыс батальондары» деп аталатын көшірмесі көп болды. Мұндай әскери құрамаларға, негізінен, қолдарына қарудың орнына күрек, қайла ұстайтын, барынша қауіпсіз Орта Азия халық­тарының өкілдері мен оның ішінде жергілікті қазақтар көп шақырылды. Қазақстан Үкіметі заң шығару барысында олардың санының көптігі мен мемлекет тарапынан полигонда мерзімді әскери борышын өтегендерге төленетін өтемақы көлемінің шығынын есептеп, осындай қисынсыз әрекетке барып отырған тәрізді. Рас, олар жарылыс сынақтарына тіке­лей қатыспаса да сол аумақтағы ауаға тараған умен тыныс­тап, жерасты шахталарында құры­лыс жұмыстарын жүр­гізді. Тіп­ті жарылыстан кейін радиа­­ция­­лық қалдықтарды тасуға қа­тыс­­қандарының әскери би­лет­­теріндегі «айрықша белгі­лері» деген тұсына «сынаққа қатыс­қан» деген мәлімет те жазыл­маған. Сол 1949 жылдан бастап әскерде болғандардың алды қа­зір бұл дүниеде жоқ. 1970-1980 жыл­дар аралығында полигонда қызмет еткендердің қатары да сиреп кеткен.

Әділдікті ту етсек, заңнамада көрсетілген мерзім аралығында СЯП-та әскери борышын өтеген­дерге қандай әскери бөлімде қызмет атқарғанына қарамастан ардагер мәртебесі берілуге тиіс. Ол үшін ең алдымен СЯП-та әскерде болғандардың мәрте­бесін заңдық тұрғыдан анықтап алуымыз керек. Өкінішке қарай, әзірге СЯП-та әскерде болғандар жөнінде былтыр қолданыстан шығып қалған 1995 жылғы 28 сәуірдегі № 2247 Заң мен «Ардагерлер туралы» Заңда да ұшынан ұстатпайтын жалпылама сөзден басқа түк те жоқ. Заң шығарушы орган оларға төленетін өтемақының мөлшері мен жеңілдіктер жасауға жұмса­латын қаражаттан жалтарып, жалпы қауіпті аймақ тұрғындарымен теңестіріп жіберген. Одан әрі заң «1966 жылдан 1990 жылғы 1 қаңтарға дейінгі аралықта жерасты ядролық жарылыстарын жасау кезеңінде осы аумақтарда тұрған, жұмыс істеген немесе әскери қызмет (соның ішінде мерзімді) атқарған азаматтарды ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтар санатына жатқызған. Қарап отырсаңыз, осы екі заңда да қисынға келмей­тін қарама-қайшылық көп. Неге заң шығарушы орган сол ай­мақтарда тұрғандар мен әскери міндетін өтегендердің мәртебесін теңестіріп жіберген? Бұл – ақылға сыймайтын нәрсе.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біздің бағдарламада төрт негізгі басымдық бар. Әр азаматқа өз мүмкіндіктерін іске асыруға тең мүмкіндіктер бері­ңіз. Мемлекет шынымен мұқтаж жан­дарға әлеуметтік көмек көр­сетуі керек. Ең бастысы – әлеу­меттік әділеттілік», деген еді.

«Біз, ардагерлер қауымы заң шығарушы органның СЯП-та әскерде болғандарды Семей ядро­лық полигонындағы ядро­лық сынақтардың салдарынан зар­дап шеккен азаматтардың қатарына қосып жіберуін барып тұрған әділетсіздік және мерзімді борышын өтегендердің конституциялық құқығын шектеу деп түсінеміз».

Ардагерлердің айтайық деген ой-пікірлерінің тоқетері: Семей аумағында тұрған азаматтар мен онда әскери борышын өте­ген­дердің мәртебесі заңдық тұр­ғыдан ажыратып көрсетілуі керек.

Шығыс Қазақстан облысы