Күні кеше Алматыдағы Ақбұлақ шағын ауданында бес бірдей азаматтың қазасымен аяқталған қанды оқиғаға бір апта болды. Бес адам... Екі полиция қызметкері, бір сот орындаушысы және үйдің жаңа иесі мен оның досы екі кештің ортасында ажал құшты.
Бұған кім кінәлі? Дауы шешілмеген үйді сатып жіберген банк пе? Мүмкін, қанды оқиғаға шаш ал десе, бас алатын жеке сот орындаушыларының шектен шыққандығы түрткі болған болар? Әлде, адам мен оның құқығын емес, қаржы мен дүние-мүлікті бірінші орынға қойған қолданыстағы заңнамамызда кінәрат бар ма? Болмаса, жылжымайтын мүлікті нарықтағы құнынан 2-3 есеге арзанға бағалап, аукционға шығарып, осыдан бизнес жасап жүргендер жауапты ма? Сот жүйесінен кеткен қателік қандай? Жеті күннен бері жұртшылық жиі қойған осы сұрақтарға төмендегі сарапшылардың ой-пікірі мен көзқарасы арқылы жауап іздеуге тырысып көрдік.
«Жеке сот орындаушылары шектен шығып кетеді»
Қанағат ТАКЕЕВА,
«Азаматтық бастамаларды
қолдау қоры» қоғамдық қорының басшысы:
– Алматыдағы қайғылы оқиға осы уақытқа дейін бүркемеленіп келе жатқан бітеу жараның бетін ашып берді. Сол қанды оқиғадан кейін жеке сот орындаушыларының іс-әрекетіне қатысты көп сын айтылды. Елімізде бұл қызмет түрі жеке коммерциялық құрылым болып саналады. Маған құқық қорғаушы ретінде республикалық жеке сот орындаушыларына болсын, олардың аймақтағы филиалдарының өкілдеріне болсын тым көп өкілеттілік берілгені түсініксіз. Оларға тіпті қарыз алушылардың дербес деректеріне емін-еркін қол жеткізе алатындай құзыреттілік берілген.
Шынын айтсақ, елімізде жеке сот орындаушыларының кесірінен талай адам зардап шекті. Ипотекалық қарыз алушылардың құқығын қорғаушы ретінде тәжірибемде мұндай келеңсіз оқиғалар өте жиі кездеседі. Сот орындаушылары өздерін кәсіби маман ретінде дұрыс ұстамағаны былай тұрсын, кейде тіпті дөрекі сөйлеп, күш қолдануға дейін барады. Үйге баса-көктеп кіріп келіп, борышкерлерге ескертпестен, жеке заттары мен жиһаздарын сыртқа шығарып тастайтындар да бар. Ал үйіне келіп, күнделікті пайдаланып жүрген дүние-мүліктерінің қайда қалғанын білмей, бейшара күйге түскен отбасының жағдайын кім түсінеді?! Осыдан келіп халықта жеке сот орындаушыларына деген теріс көзқарас қалыптасады.
Қазір қоғамды «Неліктен адамдардың көбі бес бірдей адамды жайратып тастаған жауыздың сөзін сөйлеп, соны жақтап отыр?» деген заңды сұрақ мазалап отыр. Ал бұл сұрақтың жауабы өте тереңде жатыр. Кейде қандай да бір оқиғалар абсурдты жағдайға дейін жетіп жатады. Борышкерлерді үйлерінен шығарар кезде ол жаққа өрт сөндірушілер, полиция қызметкерлері, жедел жәрдем, жеке сот орындаушылары тайлы-таяғы қалмай жиналып, барлығы бірлесіп, бір банктің мүддесін қорғайды. Яғни өндіріп алушының жоғын жоқтап, сөзін сөйлейді. Ал мұндай кезде борышкер – жалғыз. Өзіңіз көз алдыңызға елестетіп көріңізші, ол есік-терезесін іштен тастай етіп жауып алып, жалғыз өзі қорғануға тиіс. Екі иығына екі кісі мінгендей сот орындаушылары ентелей келіп, ал оларды мұздай қаруланған полиция қызметкерлері қорғап-қорғаштап жүрсе, барлығы жабылып борышкердің есігін тарсылдатып, ішке кіруге талпынса, іштегі отбасының, бала-шағаның күйі қандай болмақ? Борышкер мұндайда қорыққандарынан көздері жәутеңдеп, шарасыз күйге түскен бала-шағасы мен қорғансыз әйеліне тіреу болуы қажет. Кейде қорыққандарынан үстелдің астына тығылып, тұншығып жылап отыратын балдырғандарды көргенде жүрегің ауырады. Олар осындай үрей мен қорқынышты сәби кездерінен бастап сезініп өсіп келеді. Дәл осындай жүрекке салмақ түсірер көрініске құзырлы органдар да, қоғам да біраз жылдан бері немқұрайлы қарауға еттері өліп кеткен. Ал мұндай жағдайда азаматтың құқығы аяққа тапталып жатқан жоқ па? Балалардың құқығын кімдер ескеріп жатыр?
Әрине, кейбіреулер «Қарыз аларда осының барлығын ата-аналары неге ойламаған? Несие рәсімдерде олар өздеріне жүктелген жауапкершілікті білді емес пе?» деуі де мүмкін. Мұндай пікірлерге толық қосыламын. Бірақ бір нәрсені ескеруіміз қажет. Қандай да бір қорытынды шығармас бұрын борышкер несиені қашан алды, келісімшарт қай кезде рәсімделді, қарызының қанша бөлігін банкке қайтарды, несиенің барлығын толықтай өтей алды ма – осындай маңызды сұрақтар жан-жақты сарапталып, ескерілуі керек. Себебі банктен 10 мың доллар несие алып, оны 20 мың доллар етіп қайтарып, бәрібір қарызынан құтыла алмай жүрген борышкерлер елімізде өте көп. Борышкер дефолттық күйге түссе де, яғни ол қарызын қайтаруға қауқарсыз болып қалса да банк оның жағдайын түсініп, басынан сипамайды. Олар бір шешімге келуге, тығырықтан шығудың жолын бірге іздеуге құлықсыз. Соттың шешімін алып, жеке сот орындаушыларына ұстата салады. Ал олар өз кезегінде сот үкімін орындауға барын салады. Үйін тартып алады, кепілге қойған коммерциялық болсын, жеке болсын мүліктерін тәркілей бастайды. Ал адамдар баспана алу үшін, қандай да бір мүлікке қол жеткізу үшін күні-түні тынбай еңбектенеді емес пе?! Осының барлығы маңдай термен келген дүние болғандықтан, одан әп-сәтте айырылып қалу қаншалықты қиын екені түсінікті. Ең маңыздысы – осындай оқиғалардың көбінде борышкерлердің біразы шама-шарқы келгенше, мүмкіндіктері мен күш-жігері жеткенше несиелерін төлеп, қарыздарынан құтылудың барлық жолын қарастырып келгені. Алматыдағы оқиғаның «басты кейіпкеріне» айналған Дужновтың жағдайын өз басым жақсы білмеймін. Бірақ бір нәрсе анық, ол – жеке сот орындаушыларының көбіне шектен шығып кететіндігі, асыра сілтейтіндіктері.
«Банктердің ашкөздігі енді қанша отбасын ойрандайды?»
Қанат ӘБІЛҚАЙЫР,
жазушы:
– Бес адамды атып өлтірген күдіктіні, әрине, өз басым ақтамаймын. Бірақ осы қайғылы оқиғаның болуына еліміздегі банктердің «жалмауыздығы», несие өсімінің шамадан тыс көп болуы себеп болғанын айтпасқа шара жоқ.
Өйткені елімізде банктердің ашкөздігі, үстемақы пайыздың көп болуы, сот орындаушылардың «өзім- білемдігі» тыйылмай тұр. Сондықтан да елімізде нотариустардың соттың міндетін атқарып, біржақты шешім шығаруын біржола доғару қажет. Сот орындаушылары жеке тұлғаның есепшоттарын жабарда ресми хат жазып, ол хат борышкердің қолына тимей, болмаса, банкке борышкер азаматпен сөйлеспей, ескертпей жатып, қандай да бір әрекет жасауын да тоқтатқан жөн. Ең бастысы – сот орындаушыларының болмашы қарызы үшін де жеке тұлғаларды тығырыққа тірейтін құзыреттілігін шектеу қажет.
Борышкерлердің есепшотын жабуды шетелге шығу құқығынан айыру, мүлік сатуына шектеу қою деген секілді жазалармен ауыстыру қажет. Өйткені ел есепшотында жеткілікті ақшасы бола тұра, жиырма мың теңгелік айыппұлын төлей алмай, таныстарынан қарыз сұрап, зар жылап жүреді.
Банктердің несиеден алатын пайыздық өсімін қысқарту, қарыз өтелмей қалған жағдайдағы айыппұлдың, өсімнің көлемін жеңілдету де көп түйткілді тарқатар еді.
Мемлекеттің тендерін үптеп кеткен компаниялар банкроттық жариялай салып, бар жауапкершіліктен құтылып жатады. Ондай болмаса да, кез келген жеке тұлға шынайы себеппен банкрот болуы мүмкін екенін мемлекеттің ескергені дұрыс. Осыған орай, бізге жеке тұлғаларды да банкрот деп жариялайтын заң қабылдап, банктер ұсынатын несиенің бәріне «сақтандыру» жүйесін енгізетін уақыт келді. Яғни белгілі бір себеппен қарызын өтей алмаған жеке тұлғалардың берешегін сақтандыру компаниялары төлеп беретін жүйеге жан бітіру керек.
«Банкті сотта жеңу мүмкін емес»
Абзал ҚҰСПАН,
заңгер:
– Заңгер ретінде Дужнов-Демирчян отбасының «БанкЦентрКредит» және жеке сот орындаушыларының заңсыз әрекеттеріне қарсы, 2014-2021 жылдар арасындағы ондаған сот процесінен тек екі сот актісіне талдау жасап көрдім. Біріншісі – банкке, екіншісі жеке сот орындаушыларына қарсы актілер.
Жалпы, осы сот актілерін түгел зерделеп шыққанда түйгенім – барлық жағдайда борышкер соттан жеңіледі. Бұл жай сәйкестік пе? Әлде, банк пен сот орындаушылары заң талаптарын үнемі сақтап отыра ма? Банк пен сот орындаушылары борышкердің дүние-мүлкін бірнеше есе төмен бағаға сатып жібергені, олардың өз мүлкін сатып алуға басым құқығы бола тұра, аукционға қатыса алмай қапыда қалғаны немесе бизнесі өрге басқан кәсіпкерлердің банктен несие рәсімдейміз деп банкротқа ұшырағаны туралы жүздеген емес, мыңдаған адамның айтары бар. Бұл банк пен сот жүйесінің өзара ымыраласқандығын білдіреді. Дәлел керек пе?
Банктер күні кешеге дейін несие рәсімдеу барысында «жасырын пайыз» қолдану арқылы, өз клиенттерін, яғни халықты алдап, теспей сорып келді. Олардың ішінде ірілі-ұсақты кәсіпкерлер де, тойға, баласының оқуына, үйге керек-жарағын алуға, тұрмыстық қажеттіліктеріне орай несие рәсімдеуші қарапайым азаматтар да бар.
Дужновтың әрекеті Қылмыстық кодекстің аса ауыр санатындағы қылмыстар қатарына жатады. Ол сөзсіз тиісті жазасын алатын болады, бірақ онымен азаматтар мен банк және сот орындаушылары араларындағы түйткілді мәселе шешіле ме? Мәселе қылмыстық істің құқықтық салдарында емес, бұл істің еріксіз түрде қоғамдағы жараның аузын ашып кеткендігінде. Ол қашаннан бері пайда болды, енді не істемек керек деген сұрақтар төңірегінде сауатты талдау жасап, билікке дұрыс талап қоя білсек, көп адамның қаржылық проблемасы оңынан шешімін табуына және осындай қайғылы оқиғалардың қайталанбауына да септігі тиер еді.
«Несие аларда «жеті рет өлшеп, бір рет кескен» жөн»
Жанәділ ӘБДІРАХМАН,
Нұр-Сұлтан қаласының Жеке сот орындаушылары палатасының мүшесі:
– Қазіргі таңда әр адам кез келген құжатқа, келісімшартқа қол қоймас бұрын, мұқият ойланып, кейін алған қарыздарын қайтара алатындай жағдайы бар екеніне көз жеткізіп алуы қажет. Әсіресе, банктен несие немесе адамдардан қарыз алғанда және бизнесте тәуекелге барған кезде осы жағын басты назарда ұстау керек. Бір сөзбен айтқанда, несие алмас бұрын «жеті рет өлшеп, бір рет кескен» жөн. Біз қарыз алатын кез келген адамға осындай кеңес береміз.
Шын мәнінде, қазір сот шешімдерін орындау барысында түрлі келеңсіз жағдайлар болып жатады. Тәжірибемізде сот орындаушыларына қоқан-лоқы көрсетіп, балағаттап, алған қарызын мойындамай жалтару өте жиі ұшырасады. Тіпті жұдырық жұмсап, өзіңе шабуылдау сияқты қарсылықтарға да тап болып жатамыз. Туған балаларына алимент төлеуден бас тартып, біз барған кезде өзімізге тарпа бас салып, бауыр еті баласынан безген әкелерді де көрдік. Біз қандай жағдай болса да барлық азаматпен заң аясында сөйлесіп, заңға сәйкес шаралар қолданамыз.
Сонымен қатар бүгінде Нұр-Сұлтан қаласының Жеке сот орындаушылар палатасы үйден шығару мәселесін мемлекеттік сот орындаушыларына беру мәселесін көтеріп отыр. Алматыдағыдай жағдай қайталанбасын десек, осылай істеу керек деп есептеймін.
ТҮЙІН. Ұлттық банктің ақпаратына сенсек, бүгінде жеке тұлғалар мен шағын бизнес өкілдерінің екінші деңгейлі банктер алдындағы берешегі 7 трлн теңгеден асып кеткен. Биылдың өзінде алматылықтар 1,6 трлн теңге несие рәсімдеген. Банктерден кредит алғандардың «үштігін» Нұр-Сұлтан мен Шымкент қалаларының тұрғындары толықтырады. Осы деректерге қарап отырып, тиісті мемлекеттік органдар Алматыда болған қанды оқиғаның түпкі себептерін жан-жақты, терең талдап, алдағы уақытта ондай қасіретке жол бермеу шараларын кешіктірмей қабылдауы қажет-ау деген ойға қалдық...