Құмға сіңген судай субсидия

Бұған жол беруге болмайды. Нормативтік негізін нығайтып, тиімді жоспарлау және мониторинг жүргізу жүйесін енгізу қажет. Субсидияны рәсімдеу тәртібі түсінікті әрі толығымен ашық болуға тиіс. Шағын және орта шаруашылықтар үшін субсидия толығымен қолжетімді болуы керек», деп қадай айтқан болатын.

Расында да, ауыл шаруа­шы­лығын қол­дау құралы болып саналатын суб­сидияға республикалық бюджеттен жыл сайын бөлінетін жүздеген миллиард теңгеден шаруа қожалықтарының көпшілігіне соқыр тиын да бұйырмайтындығы, оны өңірлердегі шенеуніктер өз қалтасындағы ақшасындай көріп, егін егіп, мал бағумен айналысатын жақын-жұрағаттары мен «бармақ басты, көз қыс­тыға» әккіленіп ал­ған ірі шаруа­шылықтардың басшылары­на ғана мырзалықпен үлестіретіні жайлы сы­ни пікірлер талай беделді мін­берден көп­тен бері айтылып жүргенімен, олардан тиісті қорытынды шығарылмай келеді.

Пайымдап қарасақ, субсидия дегеніміз – мемлекеттік бюд­жетке халықтың төлеген салы­ғынан түскен қаржыдан бөлі­нетін демеуқаржы. Демек жыл сайын ауыл шаруашылығы саласы қомақты субсидия алып отырғандықтан, салық төлеу­ші­лердің азық-түлік бағасы тұрақты болуын талап етуге хақысы бар. Өкінішке қарай, қазір тіпті Үкімет қаулысымен бекітілген әлеу­меттік маңызы бар азық-түлік тауар­ларының тізбесіне енгізілген нан мен сүт өнімдерінің, жұмыртқаның бағасы да күрт қым­баттап, тұтынушылардың орын­ды ренішін туғызып тұр.  Осы­ған орай, Президент жақында Қарағанды облысына жұмыс сапары барысында азық-түлік баға­сының қымбаттауына және ауыл шаруашылығын субсидия­лау мәселесіне қатысты пікірін ортаға салып: «Ауыл шаруашылығы сала­сына қыруар қаржы бөлсек те, азық-түліктің басым бөлігін сырт­тан аламыз. Өзге елдер суб­си­дияның не екенін де білмейді. Білсе де, дәл осындай мол қаржы бөлінбейді. Бір жағынан адамдарды босаңсытып жібердік, екінші жағынан сыбайлас жемқорлыққа жол беріп алдық. Бұл мәселемен түбегейлі айналысуымыз керек», деді. 

Субсидия еліміздің ауыл ша­руа­шылығы саласын алға бас­­тырмай тұрған сыбайлас жем­­қорлықтың белең алуының басты себептерінің бірі десек, қателеспеспіз. Соның салдарынан жергілікті билік басындағы шенеуніктермен «тіл табыса білген» ауыл кәсіпкерлері ғана шаруаларын біршама дөңгелетіп жүр. Олардың араларында оңай баюдың жолы осы екен деп, ең­бекке ақы төлеу қорының көле­мін мемлекеттен алған суб­си­дия со­масынан асырмай, жұ­мыс­кер­леріне мардымсыз жалақы төлейтіндер, машақаты көп мал шаруашылығымен шұғыл­дануды қиынсынып, жалдаған механизаторлары жылына екі-үш-ақ ай жұмыс істейтін егіншілікпен ғана айналысуды жөн көретіндер де аз емес. Сондай бүгінгі Шықбермес Шығайбайлар төлеп жүрген шайлыққа жетпейтін айлық үшін оларға малай болғылары кел­мейтін ауыл жастары лайықты табыс табу мақсатымен қала­ға кетіп жатыр. Ал субсидия­мен «семірген» директорлар: «Жас­тардың жұмыс істегілері кел­мейді. Қартайған механиза­торлардың орнын ертең кім басады?» деп, байбалам салып, кінәні өздерінен емес, «балаларды жастайынан қоғамға пайдалы еңбекке тәрбиелемей отыр­ған» ата-аналардан, мектептен, одан қалды биліктен іздегілері ке­ле­тінін қайтерсің. Олар сол «жалқау» жастардың қала­дағы базарларда зыр жүгіре жүк тасып, нәпақа тауып жүргендігін көрсе де көрмегенсиді, Оңтүстік Корея сияқты дамыған елдерге заңсыз барып, күшке түсетін қара жұмыстарды атқарып, Абай бабамыз айтқандай, «есектің артын жуса да, мал тауып» жүргендігін естісе де естімегенсиді.

Осыдан он шақты жыл бұ­рын Үкімет облыс әкімдерінің, мүдделі ведомстволардың, агро­­өнеркәсіп кешенінің ірі құ­ры­лымдары басшыларының қатысуымен селекторлық кеңес өткізіп, онда ауыл шаруа­шылығын одан әрі дамыту мәселелері талқыланған болатын. Сонда баяндама жасаған Ауыл шаруашылығы министріне бір өңірдің жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің директоры: «Облыстық бюджеттен ауыл шаруашылығына субсидия бөлуге бола ма?», деген сұрақ қойды. «Неге болмасын, болады. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облысының бюджетінен ауыл шаруашылығын дамытуға едәуір субсидия бөлініп отыр» деп жауап берді министр. Сол сәтте Солтүстік Қазақстан облысы әкім­дігінің мәжіліс залында се­лекторлық кеңеске қатысып отырған біз, өңірлік бұқаралық ақ­парат құралдарының журна­лис­тері, өз құлағымызға сенбегендей, аң-таң болған едік. Өйт­кені өзіндік табысының мар­дым­сыздығына байланысты ел қазынасынан жыл сайын көп субвенция алып отырған облыс бюджетінің қаржысы Қызылжар өңірінің әлеуметтік саласының толып жатқан мұқтаждығын шешуге жетпей жатқанда одан ауыл шаруашылығын дамытуға субсидия бөлу ақылға сыймай­тындай көрінген. Кейін сұрас­тырып білсек, расында да, рес­пуб­ликалық бюджеттен бөлінген миллиардтаған теңге субсидия аздай, облыстық бюджеттен де өңірдің өсімдік шаруашылығын дамытуға қыруар демеуқаржы бөлінеді екен. Ал оны жыл са­йын сыйынғанынан сүйенгені зор басшы басқаратын бір ша­руа­шылық қана «ебін тауып» алып жүргенін естігенімізде жаға­мызды ұстағанбыз...

Иә, ел қазынасынан ауыл ша­руа­шылығына жылма-жыл мол субсидия бөлінетіндігі­не қа­ра­м­а­стан, азық-түлік бағасының қымбаттауына жол берілгендігімен келісу қиын. Әсіресе, коронавирус пандемия­сы халықтың әл-ауқатына теріс әсе­рін тигізіп тұрған қазіргі кезде. Себебі Мемлекет басшы­сы осы аса қатерлі індеттің зар­дап­­тарын ескере отырып, 2020 жыл­ғы 16 наурызда қабыл­да­ған «Экономиканы тұрақ­тан­дыру жөніндегі одан арғы шаралар туралы» Жарлыққа сәйкес Үкімет 2020 жылғы 21 нау­рыз­да «Қазақстан Респуб­ли­ка­сы­ның халқы мен экономика­сы­ның үздіксіз тыныс-тіршілігін қам­там­асыз ету үшін қажетті азық-түлік пен басқа да тауарларға шек­ті бағаларды белгілеу тәр­ті­бін бекіту туралы» қаулы алған болатын. Онда орталық және жергілікті атқарушы органдар шекті бағалардың жоғары­ла­мауына бақылау жүргі­зетін­дігі, ал сауда орындарына әкім­ші­лік заңнамада көзделген жауап­­кер­шілік жүктелетіндігі атап көр­­се­тілген. Сонда қалай бол­­ғаны? Үкі­мет қабылдаған ше­шім қағаз жү­зінде қалғаны ма? Ат­қару­шы би­лік органдары шек­ті ба­ға­лар­дың өсуіне неге қа­таң бақы­лау ор­ната алмай отыр? Баға­ның қым­­баттауына кінәлі­лер ауыл ша­­руа­­шылығы тауар өнді­руші­лері ме, әлде, сауда орындары ма?

Бұл сауалға жауап іздегенде биылғы маусым айында кар­топ килосының бағасы 400 теңгеге дейін шарықтап, жұртшылық наразылығын туғызғаны еріксіз еске түседі. Осы жайлы журналистердің сұрағына бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрі: «Бағаны көтеретіндер – делдалдар мен дүкендер. Ал ауыл шаруашылығы тауар өн­діру­шілері картоптың килосын өз қоймаларынан 200 теңгеге сата­ды. Қалған 200 теңге – делдал­дар мен супермаркеттердің үстеме­ақы­сы. Бұл мәселемен қазір Сауда және интеграция министрлігі айналысып жатыр», деп жауап берген болатын. Расында да, содан кейін картоп бағасы біршама төмендетіліпті. Алайда өзге азық-түлік өнімдері­нің нарқы аспандап бара жатыр. Оларға неге тоқтам болмай тұр?

Шынтуайтында, егер суб­сидия азық-түлік өнімдерін өндіруді арттыруға және олардың бағасын мемлекеттік реттеуге тиісінше ықпалын тигізе алмайтын болса, онда, бәлкім, ауыл шаруашылығын субсидия­лауды мүлдем доғару қажет шы­ғар. Ал мемлекет реттей алмай отырған әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының баға­сын да нарықтың өзі рет­теуіне қалдырып, субсидияға бөлі­нетін жүздеген миллиард тең­гені халықтың әлеуметтік әлжуаз топтарын материалдық қол­дауға жұмсаған жөн болар. Қалай десек те, құмға сіңген су­дай болып, еш қайтарым бермей, «арыстанның үлесіндей» бөлі­гі жергілікті жерлердегі жем­қор шенеуніктердің көмейіне жұты­лып жатқан субсидия мәселесін майшаммен қарайтын кез жетті.