Қазақстан даласы құрғап барады

Мен экологиялық мәселе­лер­мен көп жылдар бойы айналысып жүрген ғалым ретінде осыған қатысты өз ұстанымымды жеткізгім келеді.

Әлбетте, шөлейттену – қазір­гі уақытта әлемнің барлық ел­дерінің жер өнімділігіне және азық-түлік қауіпсіздігіне бірінші дәрежеде әсерін тигізетін адам­заттың ең маңызды жаһандық проб­лемаларының бірі. Шөлейт­тену салдарынан болатын ауыл шаруа­шылығы өндірушілері табы­­сының жыл сайынғы шығы­ны миллиард­таған долларға баға­ланады. Айта кеткен жөн, ал­ғаш рет шөлейттену мәселесіне жұртшылық назары 1968-1973 жылдары ауған еді. Ол кездері Сахара шө­лінің оң­түс­тік аймақтары апатты құр­­ғақ­шылыққа ұрынып, салдарынан халық­тың едәуір бөлігі қырылып, ауыл шаруашылығы толықтай құлдырады.

Қазақстанға келсек, бірқатар облыс­та атмосфералық құр­ғақ­шылықтың туындауынан табиғи жемшөп алқаптарының жойылуы, үй жа­нуарының өлімі және жабайы жануарлардың қырылуы бәрімізге ауыр тиеді. Аталған мәселемен осыған дейін кешенді айналысқан емеспіз.

Қазақстандағы шөлейттену мәселесін шешудің маңызын Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жол­дауын­да айтты. Онда әлемде су ресурс­тарының жеткіліксіздігіне байланысты елі­мізде су үнем- ­ді­лігін жаңа технология­лар мен цифр­ландырудың көме­гі­мен арт­ты­ру қажет екені аталып өтілді. Су тап­­шылығы шөлейт­тенуге жол ашады. Бұл – аксиома.

Әлемнің саяси картасында Қазақстан аумағы Орталық Азия құрлығының тере­ңінде орналасқандығы, 2 млн 725 мың шаршы шақырымды алып жатқаны, айқын аридті климатпен сипатталатыны, әлсіз ылғалдылығымен және респуб­ликаның едәуір бөлігінде шөл және шөлейт аймақтардың таралуымен ерекшеленетіні мәлім.

Республиканың солтүстік бөлігінде ғана орманды дала зонасы жіңішке жолақ­пен созылады. Осының барлығы ел өңір­лерінде ауыл шаруашылығы жер­ле­рінің әр түрлі құрылымда болуына себепші.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев атап өткендей, шөлейттену мәселесінің, оның қай өңірлерде қалай, не себептен, оның болжамы қандай, ненің ықпалымен туындап жатыр – осы сұрақтарға айқын жауабымыз болуы тиіс және соған сай ғы­­лыми-зерттеу жұмыстарын жүргі­зуіміз қажет. Мұндай ғылыми-зерттеу жұмыс­тарын тәжірибесі мол, маманданған, мате­риалдық-техникалық базасы мықты ғылы­ми мекемеге табыстау қажет. Біздіңше, шөлейттену мәселесі бойынша көптеген зерттеулер жүргізген, нәтижелерін тә­жі­рибеге енгізген бірден бір ғылыми-зерт­теу институты – бұрын Академия құ­ра­мында болған География институты, қазіргі Ғы­лым комитетіне қарасты Гео­графия және су қауіпсіздігі институты.

Осыған орай қазір бізге бағдарламалы-нысаналы қаржыландыру саласындағы ауқымды жобалар қажет. Сол жоба мен бағдарламалар арқылы ұсынылатын нәти­желердің көмегімен Қазақстандағы шөлейттенуді тоқтатуға және болдыр­мауға тиісті іс-шаралар жасалады.

Бүгінде, өкінішке қарай, Қазақстанның барлық өңірінде шөлейттену үрдістері өршіп отыр. Тіпті оның жеделдеу үрдісі байқалады. Мемлекет аумағының 66%-ы шөлейттенуге ұшыраған. Шөлейттенудің даму қарқыны мен ауқымы ең алдымен климаттық өзгерістерге және адамның шаруашылық қызметіне байланысты.

Елдегі климаттық өзгерістердің үрдісі көңілді жұбатпайды. Егер әлем бойынша соңғы 50 жылда ауа температурасының орташа өзгеруі шамамен +1,70 С құраса, Қазақстанда бұл көрсеткіш – +2,40 С. Әрбір 10 жылда шектен асу шамамен 0,480 С құрайтыны анықталды, мұның өзі аумақ ылғалдылығының төмендеуіне алып келеді.

Ғылыми есеп 1965 жылдан 2015 жылдар аралығында Қазақстанда орташа су кө­лемі 122,6 текше км-ден 93,4 текше км-ге дейін қысқарғанын дәлелдейді. Қазақ­станның 8 су шаруашылығы бассейнінің 7-і – трансшекаралық бассейн, яғни біз көрші мемлекеттердің су шаруашылығы саясатына тікелей тәуелдіміз. Қазіргі көп өңірлердегі су тапшылығы халықтың тұрмыс-тіршілігінің қыс­қаруына алып келеді.

Еліміздегі шөлейттенудің өршуі ауыл шаруашылығы саласында іске асырылған мемлекеттік бағдарламаларға да ықпал етті. Республиканың солтүстігінде тың және тыңайған жерлерді игеру, сондай-ақ шөл­ді аймақта суармалы егіншілікті да­мы­­ту үшін Сырдария өзенінің ағынын бө­геу жө­ніндегі бағдарламалар естеріңізде болар.

Республиканың орманды дала, дала және құрғақ далалық табиғи зоналарында егістік алқаптарын кеңейту жолы­мен бұрынғы Кеңес одағында астық өн­діру көлемін ұлғайтуға бағытталған Қазақ­стан­ның тың және тыңайған жерлерін иге­ру бағдарламасын (1954-1960 жылдар) іске асыру жердің түрлі дәрежеде деградация­лануына, топырақ өнімділігі деңгейінің төмендеуіне (гумустың күрделі жойылуына) алып келгеніне куәміз. Сондай-ақ 1970-1980 жылдары республикадағы мал шаруашылығын дамыту бойынша іске асырылған бағдарламалар Қазақстанның шөл және шөлейт өңірлеріндегі күрделі үрдістерді асқындырып жіберді.

Республиканың мал шаруашылығын дамытудың жемшөп негізі ретінде жайылымдар республиканың барлық жер қоры бө­лігінің 67,6%-ын алып жатыр, бұл 184,3 млн га құрайды және әлемдегі 5 орын­ға сәйкес келеді. 73 млн гектардан ас­там жайылымдар орта және күшті дәре­жеде деградацияланған, бұл мал шаруа­шы­лығының өнімділігіне теріс әсер еткен. Жалпы, жайылымдарды шамадан тыс пайдалану экологиялық құрдымға айналды. Елді мекендердің айналасында орналасқан жайылымдарда мал басының өсуі нәтижесінде мал өрісі тарылып, ауыл ма­ңындағы жайылымдардың ықтимал мүмкіндігін азайтты. Мұндай жағдай құнды жайы­лымдық өсімдіктердің жойылуына, арамшөп топтарының қалыптасуына, топырақтың беткі қабатының бұзылуына алып келді, шөлейттенудің дамуына жайылымдық мал шаруашылығының әсері күшейе түсті.

Сондай-ақ Қазақстандағы шөлейттену КСРО ыдырап, ұжымшарлар тарағаннан кейін табиғи ландшафттар мен дәстүрлі тыңайған жерлер ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік жерлерге айналған кезде апатты халге жеткені көп айтылды.

Иә, елімізде табиғи және антропогендік факторлардан туындаған шөлейттенудің мынадай үдерістері кең ауқымда дамып, дегумификация, су эрозиясы, дефляция және қайталама тұздануға жол ашты.

Егістік жерлеріміздің 60%-ында то­пы­рақты құрғату үдерісі байқалады. Тә­лімді егістік алқаптарымыздың жалпы көлемінен күшті дәрежедегі дегумификация есебінен 1,5 млн га шөлейттенді. Гумустың ең көп жо­йылуы шөлейтті аймақта шамамен – 28%.

Топырақ дефляциясының дамуында жеңіл механикалық құрам, белсенді желдің әрекеті секілді табиғи факторлардан бөлек, айтар­лықтай маңызды антропогендік фак­тор орын алып отыр. Бұл – аумақты ауыл ша­руашылық дақылдарын егу үшін жырту. Қа­зіргі уақытта бұл үдеріспен егіс­тік­ке пай­­даланылатын 11,2 млн га жер қам­тыл­ған.

Малдың реттелмеген өрісі, яғни шамадан тыс жүктеме, бұталы өсімдіктерді кесу, жолдардан тыс жерлерде автокөліктердің тәртіпсіз қозғалысы топырақтағы дефля­ция­лық үдерісінің күшеюіне ықпал етеді. Дефляцияның ең күшті әсері құр­ғақ жылдары, топырақ ылғалының же­тіспеушілігі айрықша болған кезде көрі­неді. Қазақстанда дефляция үрдісі әсіресе Қызылқұм, Мойынқұм, Үлкен және Кіші Бор­сық құмдарының ауқымды алқап­тарында, шөл, шөлейт және дала зоналарында жеңіл механикалық құрамдағы топырақтарда белсенді көрінеді.

Республикада жел эрозиясына ұшыра­ған (дефляцияланған) жерлер 24 млн гектардан асады.

Су эрозиясы – топырақтың су ағын­да­рымен жойылуы және шайылуы Қазақ­станның ауыл шаруашылығына үлкен экологиялық залал келтіреді. Ағынды су шұңқырлар мен жартастарды құрайды, жерден органикалық және минералды заттарды жуып шығады, бұл топырақ құнар­лылығының жойылуына алып келе­ді. Шайылған топырақтың ең көп айма­ғы Қазақстанның Түркістан, Алматы, Маң­ғыстау, Ақмола облыстарында орналасқан.

Сонымен қатар республиканың 35,8 млн гектарын сортаңды топырақ алып жатыр. Одан бөлек, тұздану салдарынан 1 млн гектардан астам суармалы жердің жойылуы, жыл сайын республикада ауыл шаруашылық өнімдерінің жетіспеушілігіне алып келеді.

Сортаңды топырақтардағы шөлейт­те­нудің ерекшелігі олардың зоналық және құрылымдық әртүрлілігімен байла­нысты. Сортаңданған топырақтың үлесі барлық суармалы егістік алқаптың шамамен 31,3%-ын құрайды. Суармалы егін­шілікте қалыптасқан жағдай өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы жинағын 1,6-1,8 есеге төмендетті.

Тұтастай алғанда, 1990 жылдан бас­тап 2020 жылға дейінгі кезеңде респуб­ликаның барлық облыстарында суармалы егіншілікте пайдаланылатын жер ал­қаптары 2,5 млн гектардан 1,7 млн гектарға дейін қысқарды, олардың қазіргі уақытта шамамен 1,2 млн гектары пайдаланылады.

Елімізде ауыл шаруашылығын дамыту­дың қазіргі кезеңінде шешуді талап ете­тін аса маңызды мәселе – табиғи ор­таға ауыл шаруашылығы жүктемесі нор­ма­ла­рының асып кетуінен туындайтын шөлейттену үрдістерінің дамуын бейтараптандыру. Қалыптасқан жағдайда шөлейттенуге қарсы күрес кезінде аумақты ландшафттық ұйымдастыру жүйесіне және оны зоналық-аймақтық деңгейде дамытудың негізгі заңдылықтарына аса мән берілуге тиіс. Еліміздің түрлі табиғи-климаттық аймақтарындағы шөлейттенуді тоқтату амалдарына қатысты зерттеулерге басымдық беруіміз қажет.

Қорыта келгенде айтарымыз, жеріміз­ді шөлейттенуден мүмкіндігінше сақ­тау – мемлекеттің және қоғамның мін­деті. Шөлейттенумен ғылыми күресті кәсі­би маманданған орталыққа, білікті қызмет­керлері және лайықты материалдық-тех­никалық базасы бар ғылыми ұжымға тапсыру маңызды. Ең бастысы, «судың да сұрауы бар» дегендей, мұндай мекеменің мемлекеттік және кәсіби жауапкершілігі бірінші орында тұрады.

Әлия БЕЙСЕНОВА,

ҰҒА академигі