Елімізде халықтың баспаналы болуына бағытталған байыпты бастамалар аз емес. Соған қарамастан «өз үйі – өлең төсегіне» қол жеткізе алмай салы суға кетіп, сарсаңға түскен отандастарымыз да баршылық. Ал «үйі жоқтың күйі жоқ» екені бесенеден белгілі дүние емес пе? Биыл осы олқылықтың орны толып, ипотека қарызынан құтыла алмай жүрген қазақстандықтардың қарекетіне қан жүгірді. Бұған ең алдымен Мемлекет басшысының тапсырмасымен қолға алынған зейнетақы жинағының бір бөлігін үй алуға пайдалану туралы ұсынысы ұтымды серпіліс берді.
2019 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында «Қазір жұмыс істеп жүрген адам өзінің зейнетақы жинағын тек зейнетке шыққаннан соң ғана пайдалана алады. Бірақ олардың бұл қаражатты зейнетке шыққанға дейін пайдаланғысы келетіні түсінікті жағдай. Жұмыс істейтін азаматтар өздерінің зейнетақы жинағының бір бөлігін белгілі бір мақсатқа, соның ішінде баспана сатып алуға немесе білім алу үшін пайдалану мәселесін жыл соңына дейін пысықтауды Үкіметке тапсырамын», деген болатын. Үкімет бұл тапсырманы мүлтіксіз орындап, 2020 жылы 1 қыркүйекте Президент «Менің тапсырмам бойынша ел тұрғындарының зейнетақы жинағының бір бөлігін пайдалану мәселесі пысықталды. Бұл, әсіресе, қазір ерекше маңызды. 2021 жылдың өзінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының 700 мың салымшысы өз жинағының бір бөлігін тұрғын үй алуға, емделуге жұмсай алады немесе басқарушы компаниялардың иелігіне береді. Үкіметке Ұлттық банкпен бірлесіп, осы жылдың соңына дейін барлық қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдап, дайындық жұмыстарын жүргізуді тапсырамын», деген еді.
Осылайша Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша отандастарымызға зейнетақы жинағының бір бөлігін белгілі бір мақсатқа пайдалануға мүмкіндік берілді. Бұл қандай мақсаттар еді? Ең алдымен ел тұрғындарының баспана мәселесін шешуге назар аударылды. Яғни отандастарымыз екінші деңгейлі банктердегі берешегін өтей алады. Мәселен, ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша берешекті ішінара немесе толық өтеуге болады (соны ішінде ислам банкінің қаржыландыруы шеңберінде). Сондай-ақ «Отбасы» банкіндегі тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесі бойынша ипотекалық қарызды ішінара немесе толық өтеуге, тұрғын үй қарызын қайта қаржыландыруға мүмкіндік пайда болды. Бұған қоса, сатып алу құқығымен берешекті толық немесе ішінара өтеуге мүмкіндік бар. Сонымен қатар зейнетақы жинағының бір бөлігін тұрғын үй сатып алу кезінде пайдалануға болады.
Сондай-ақ қаражатты денсаулықты түзеуге де жұмсай аласыз. Мәселен, орфандық ауруларды емдеуге, стоматологиялық қызметтерге, реконструктивті және қалпына келтіру (пластикалық) операцияларына, радионуклидтік және радиойодтерапияға, радиохирургиялық емдеуге, протон терапиясына, офтальмолог қызметтеріне пайдалануға рұқсат. Соның нәтижесінде, БЖЗҚ тұрғын үй жағдайын жақсарту, емдеу және инвестициялық басқаруға аудару мақсатында 2,5 трлн теңгеден астам сомаға салымшылардың 850 мыңға жуық өтінішін орындады.
2021 жылғы 27 желтоқсанындағы жағдай бойынша, салымшылардың (алушылардың) зейнетақы жинақтарын тұрғын үй жағдайларын жақсарту үшін пайдалануға берген 709 894 өтініші орындалды. Уәкілетті оператор – банктерде ашылған қазақстандықтардың арнайы шоттарына БЖЗҚ 2,4 трлн теңгеден аса қаржы аударды. Біржолғы зейнетақы төлемдерінің орташа сомасы – 3,4 млн теңге. Орындалған өтініштердің ең көбі Алматы қаласының (17,6%), Нұр-Сұлтан қаласының (13,4%), Маңғыстау облысының (12,4%) тұрғындары тарапынан жолданды. Бүгінде зейнетақы жинақтарының бір бөлігін пайдалануға өтініштерді қабылдайтын уәкілетті операторлар «Отбасы банкі» тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ, «Қазақстан Халық банкі» АҚ, «Altyn Bank» АҚ, «Банк ЦентрКредит» АҚ және «Банк Фридом Финанс Казахстан» АҚ саналады. Орындалған өтініштердің едәуір бөлігі (орындалған өтініштердің жалпы санының 95%-ы) «Отбасы банк» тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ, одан әрі «Қазақстан Халық банкі» АҚ (3,7%), «Банк ЦентрКредит» АҚ (1,3%), «Altyn Bank» АҚ (0,05%) және «Банк Фридом Финанс Казахстан» АҚ (0,03%) арқылы берілді.
Өтініштердің көп бөлігі азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша (түпкілікті есеп айырысу) меншікке тұрғын үй сатып алуға бағытталған – 1,7 трлн теңгеге (жалпы соманың 70%-ы) 339 448 өтініш орындалды. Одан әрі ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша берешекті ішінара өтеуге (соның ішінде ислам банкінің қаржыландыруы шеңберінде) жалпы сомасы 179,3 млрд теңгеге 114 315 өтініш және тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесі бойынша ипотекалық қарыз берешегін ішінара өтеуге жалпы сомасы 118,2 млрд теңгеге 95 735 өтініш орындалды.
2021 жылдың 16 желтоқсаны- нан бастап БЖЗҚ салымшыларына «Отбасы банк» ТҚЖБ-да одан әрі жинақтау үшін тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасына салымды толықтыра алады. Осы мақсатта 10 күн ішінде 33,1 млрд теңгеге 24 373 өтініш орындалды. Сондай-ақ, желтоқсан айында қазақстандықтар жер телімін нысаналы мақсаты бар азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша – жеке тұрғын үй құрылысы немесе жеке қосалқы шаруашылық (түпкілікті есеп айырысу) бойынша меншікке сатып алуға өз жинақтарының бір бөлігін пайдалану құқығын алды. Осылайша биылғы 27 желтоқсанға дейін жинақтарды пайдаланудың осы мақсаты бойынша БЖЗҚ 88 млн теңгені құрайтын 47 өтінішті орындады.
Сонымен қатар БЖЗҚ емделуге берілген 121,8 млрд теңгеден астам сомаға 134 587 өтінішті орындады. Бұл ретте алуға болатын орташа сома шамамен 0,9 млн теңге. Сонымен қатар салымшылардың (алушылардың) БЖЗҚ-дағы ЖЗШ-на уәкілетті оператордан («Отбасы банкі» тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ) 13,2 млрд теңге қайтарылды. Бұл қаражат өтініш берушілердің өтініші және өзге де себептер бойынша белгіленген мерзімде пайдаланылмады. Орындалған өтініштердің басым бөлігі стоматологиялық қызметтерге – 115,8 млрд теңгеге 125 209 өтініш, одан кейін офтальмологиялық қызметтерге – 2,8 млрд теңгеге 5 807 өтініш және орфандық ауруларды емдеуге – 0,9 млрд теңгеге 1 110 өтініш бағытталды.
Биылғы 27 желтоқсандағы жағдай бойынша, инвестициялық портфельді басқарушыларға (ИПБ) 7 млрд теңге аударып, БЖЗҚ 4 025 өтінішті орындады. Аударымның орташа сомасы – 1,7 млн теңге. Қазіргі уақытта БЖЗҚ зейнетақы активтерін сенімгерлікпен басқаруға қатысты төрт ИПБ-мен шарт жасасты. Айта кетейік, 7 млрд теңгенің 46,22%-ы немесе 3,2 млрд теңгесі «Jusan Invest» АҚ, 26,77%-ы немесе 1,9 млрд теңгесі «Halyk Global Markets» АҚ, 16,21%-ы немесе 1,1 млрд теңгесі «BCC Invest» АҚ, 10,80%-ы немесе 0,8 млрд теңгесі «Сентрас Секьюритиз» АҚ аударылды.
«Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңға сәйкес, ИПБ инвестициялық басқаруды жүзеге асырғаны үшін комиссиялық сыйақы алуға құқылы. ИПБ сыйақысының шекті шамасы алынған инвестициялық табыстың 7,5%-нан аспауы тиіс. Комиссиялық сыйақының нақты шамасын жыл сайын ИПБ-ның басқарушы органы бекітеді және ол жылына бір рет қана өзгеруі мүмкін. Салымшы зейнеткерлік жасқа толғанға дейін Ұлттық банктің басқаруында болатын зейнетақы жинақтарына инфляция деңгейі ескеріліп отыратын сақталу кепілдігі қолданылады. Зейнетақы жинақтары ИПБ-ның басқаруына аударылған жағдайда, мемлекеттік кепілдік басқарушы компанияның зейнетақы активтерінің ең төменгі кірістілік деңгейін қамтамасыз ететін кепілдігімен алмастырылады. Кірістіліктің ең төменгі деңгейі нарықта әрекет ететін ИПБ-ның басқаруына берілген зейнетақы активтерінің орташа алынған кірісін негізге ала отырып есептеледі.
Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында «Зейнетақы жинақтарын мерзімінен бұрын пайдалану туралы бастама экономикаға айтарлықтай әсер етті. Ең бастысы, оның әлеуметтік ықпалы айрықша болды. Осы шараның арқасында миллионнан астам азаматымыз тұрғын үй жағдайын жақсартты. Кейбірі ипотекалық қарызын азайтты», деген еді. Расымен де, отандастарымыз маңызды бастаманың игілігін көріп, тұрмысын, денсаулығын түзеудің тиімді тетігіне қол жеткізді.