Литий – цифрлы дәуірдің мұнайы

Қажетті мәлімет тапшы

Мұның себебі де түсінікті, неге десеңіз адамзат көмір­тек­тен біртіндеп бас тартып, эко­ло­гия­лық тұрғыда таза энергия тасығыштарына басымдық беріп келеді. Бұл ретте литийдің орны бөлек. Уақыт өткен сайын әлем бойынша электромобильдердің паркі көбейіп жатыр. Ал осы көлік түрінің басты қуат көзі – литий-ионды аккумулятор саналады.

Дүниежүзілік экономикалық форумның мәліметі бойынша, былтыр электромобильдердің әлемдік сатылымы 80%-ға өсті. Toyota және Volkswagen секілді автомобиль нарығының алпауыттары бұл бағытқа 170 млрд доллар инвестиция жұмсай­тын­дарын мәлімдеді. Алайда оң серпінге қарамастан 2021 жылы электромобильдерге әлемдік автомобиль сатылымының 7,2%-ға ғана тиесілі. Демек электрлі көліктердің дәуірін әлі ұзақ жол күтіп тұр.

Енді сол көлікке қажетті энер­гия шикізатын игерудің мәсе­лесін бағамдасақ. Ашық дерек­көздерге сәйкес, литийдің ми­нералды қорлары Чили, Боли­вия, АҚШ, Аргентина, Конго, Қытай, Бразилия, Сербия, Аустралия және Ауғанстанда бар екені мәлім. Осы пайдалы қаз­баның картасын Қазақстан­ның да толықтыруға мүмкіндігі бар. Алайда бұл үшін сапалы геологиялық барлау жұмыстары қажет-ақ.

Отандық геологиялық компа­ния­лардың ақпараты бо­йын­ша, елімізде литийдің (Li) мине­ралдануы жөніндегі мәлімет­тер көбінесе кейбір эле­мент­тердікі секілді геоло­гиялық жұмыс­тардың есептік құжаттарын­да тапшы және іс жүзінде ақпарат­тық сипатта ғана қамтылған.

Әдетте, литийдің қай­нар көзінің анықталуы кен орын­дары­ның негізгі түрлеріне немесе белгілі бір пайдалы қазбаларға ілеспе элемент ретінде қатар жүреді. Кейбір аудандарда литийдің тек минералдануға бай­л­анысты нүктелері белгі­ленгендіктен оның көлемі, ресурстары және қорлары туралы айту ерте әрі қисынсыз дейді геологтар. Тіпті мұндай ақпаратты іс жүзінде табудың өзі мұң. Мұндай мәліметке тек іздестіру және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу арқылы ғана қанығуға болады. Осы жұмыстарды перспективалы алаңдар мен объектілерде іске асырған маңызды.

Негізгі кен қоры таусылды

Әлемде литийдің кенденуі­мен байланысты өнеркәсіп­тік ауқымдағы орындарды анық­тауда гранитті пегматит­тер­дің орны бөлек. Еліміздегі литий­дің (Li) кенденуі Шығыс Қазақ­стан­дағы кен орындарының пег­ма­тит­терінен белгілі. Оның қатарында Белогорск, Бакен, Жоғарғы Баймырза, Юбилей­ный, Тарғын және Ахмет (Ах­мет­кино) кен орны бар. Сон­дай-ақ литийдің минералдануы альбититті (талшықты крис­­талды түйіршікті тау жынысы) кен орындарында, атап айт­қанда Жоғарғы Еспе, Қарасу және Азутау кен айналымында, Көккөл кварцты-талшықты кен орнында белгіленсе керек.

Жоғарғы Баймырза, Бакен, Юбилейный, Белогорск кен орын­дары ондаған жыл бойы игері­ліп келгендіктен қазір олар­дың негізгі қорлары таусылып ­бітті. Ресми ақпарат бойын­ша, қазір терең горизонттар мен қапталдарда орналасқан негіз­гі кен құраушы қорлардан эле­менттердің бір бөлігін игеру тиімсіз саналады.

Бұл сирек металдың мине­рал­дануы еліміздің басқа да өңір­лерінде анықталып жатыр. Айталық, Ақтөбе облысы Жо­ғар­ғы Ырғыз кен орнында, Қоста­най облысындағы Смирнов және Дрожжилов кен орындарында, сондай-ақ Қарағанды об­лы­сындағы Жанет кен орнын­да пегматиттерден литий табыл­ған. Сонымен қоса Алматы облы­сының Қарағайлыақтас кен орнында да литийдің ілеспе элемент ретінде кенденуі байқалды. Жам­был облысының Майкөл кварц­ты-талшықты кен орнында литийдің көзі анықталды.

Геологтар айтқандай, Қазақ­станда литийдің кенді орындары­ның анықталуы дәстүрлі гранит­ті аумақтарда іздестіру және геологиялық барлау жұмыстары тиімді жүргізілгенде ғана табыс­ты жүзеге асады. Республика аумағында литий-фторлы және мусковит-альбитті граниттердің, сол секілді Көкшетау өңірін­де амазонит-альбитті сығылма­лардың және Қостанай мен Ақтө­бе өңірлерінде литийдің кен­денуі­мен байланысты кен орын­дарының болуы геоло­гиялық барлау жұмыстарын орын­даудың қаншалықты ма­ңызды екенін көрсетіп отыр.

Мұнай-газды игеруден жалықпаймыз

Отандық геология сала­сын­дағы негізгі проблема­лар­ға пайдалы қазбалардың толықтырылуының төмен деңгейі, қала құраушы кәсіп­орын­дардағы өндіру көлемі­нің азаюы және геологиялық барлау­дағы инвестициялық тар­тымдылықтың жоқтығы жатады. Сол себепті мемлекеттік геологиялық зерттеу бағытында жұмысты күшейту қажет.

Бекітілген «Қазақстан­дық­тардың әл-ауқатын арттыру­ға бағытталған орнықты эконо­микалық өсу» ұлттық жобасында геология саласын дамыту бағыты да көзделген. Атап айт­қанда, бесжылдық кезең­де гео­логиялық барлаудың ин­вес­тициялық тартымдылығын арт­тыруға мемлекеттік бюджеттен 63 млрд теңге қарастырылған.

2025 жылға қарай деректер орталығынан тұратын қор материалдар қоймасы мен екі негізгі керн қоймасын салу жос­парланып отыр. Олар еліміздің батыс және орталық өңірлерінде орналаспақ. 680 мың шаршы шақырымнан астам аумақта жер қойнауына өңірлік геологиялық зерттеу жүргізу көзделуде. Бұл Қазақстан аумағының перс­пек­тиваларын бағалай отыра гео­логиялық барлау жұмыс­тары­ның кейінгі сатыларын жүр­гізу мен салаға инвестиция тар­тып, геологиялық мазмұн­дағы картаны жасауға мүмкіндік береді.

«Геологиялық барлауда таза алаңда жұмыс істеу үшін бір­де-бір инвестор келмейтінін жақсы түсінеміз. Сондықтан гео­­ло­гиялық барлаудың бірінші са­ты­сындағы өңірлік жұмыстар мем­лекеттік бюджет есебінен жүргізілуі тиіс.

Биыл «Еуразия» жобасын іске асыру басталғанын атап өткен орынды. Бұл жобаның мақсаты – 18-20 шақырымды алатын үлкен тереңдіктегі перспективалы мұнай-газ объектілерін анықтау және олардың ресурс­тарын бағалау үшін Каспий маңындағы мұнай-газ шөгінді бассейнінің терең құрылымын зерттеу.

Жұмыс үш кезеңнен тұрады. Осы жылы мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен заманауи технологияларды пайдалана отыра Каспий ойпатындағы геофизикалық деректерді жинап, талдау арқылы өңдеу жұмыс­тары жүргізіледі. Екінші және үшін­ші кезеңді іске асыру жеке инвес­тициялар есебінен орын­дала­тын болады», деген еді Эко­ло­гия, геология және табиғи ре­сурс­тар министрі Серікқали Брекешев.

Бұдан аңғарғанымыздай, Үкімет әлі де көміртекті пайдалы қазбаны игеруді жалғастырмақ ниетте. Қош, сонымен Мемлекет басшысының халыққа арнаған Жолдауы аясында сапалы гео­ло­­гия­лық ақпараттың ашық­ты­­ғын қам­тамасыз ету тапсы­рыл­­ғаны есі­мізде. Бұл тапсырманы Эко­­логия министрлігі қара­­ма­ғын­­дағы, нақты айтқанда «Қазгеоақпарат» республикалық геология­­лық ақпарат орталығы» ЖШС мен «Қазгеология» Ұлт­тық геол­о­гиялық барлау ком­па­ния­сы» АҚ-ын қосудың нә­тиже­сінде Ұлттық геологиялық қызметті құру арқылы шешуге бекініп отыр.

«Тұтастай алғанда, жаңа қызмет геологиялық мәліметті алу уақытын қысқартып, оның халықаралық стандарттарға сәйкес сақталуын қамта­ма­сыз етеді», деп нақтылады С.Брекешев.

Бұдан бөлек, геологиялық ақпараттың ашық цифрлы базасын құру қолға алыныпты. Министр Қазақ­стан­ның минералдық ресурс­тары ұлттық деректер банкінің ақпараттық жүйесін әзірлеу­ге кіріс­кен­дерін жеткізді. Аталған жүйе элек­тронды базадағы гео­ло­гия­лық ақпараттың ашық­ты­ғы­на жол ашып, инвестор­ларға бірыңғай терезе қағидасы негізінде қыз­мет көрсететін болады.

Қазір бірқатар бизнес процес әзірленіп, ақпараттық жүйе 2023 жылдың аралығында өнер­кәсіптік ауқымда іске қосы­лады деп жоспарланған.

 Саяси тұрақтылық – өндірісті өркендетудің кепілі

Оңтүстік Американың құрғақ жазықтарында, оның ішінде Анд тауларының аймағында тұзды ағын тоғандарға құйып, булану процесінің нәтижесінде литийге мол шөгінді жер пайда болады. Осыдан 6 жыл бұрын Чили мен Аргентинаға литий-ионды аккумуляторларға қажетті шикізат өндірісінің шамамен 53%-ы тиесілі еді.

Десек те өндіріс технология­сы – кез келген тау-кен жобасы­ның өміршеңдігін айқын­дай­­тын жалғыз мәселе емес. Айта­лық, құбылмалы мемлекет­тік саясат ресурс өндіруші ком­­па­ниялардың бас ауруына ай­налғалы қашан?! Себебі елдегі саяси тұрақсыздық қолай­лы геологиялық ахуал мен өңдеу технологияларының артық­шылықтарын әп-сәтте жоққа шығаруы мүмкін. Оның жарқын дәлелі – Ауғанстан мемлекеті. Кейбір бағалауларға сәйкес литийдің әлемдегі ең үлкен қоры дәл осы жерде жатса керек.

Morgan Stanley компания­сының мәліметтеріне жүгінсек, Латын Америкасында литий карбонатын өндіруге арналған шығындар роялтиді есептемегенде метрикалық тоннасы 2-3 мың долларды құрайды. Аустралия мен Қытайда оның құны шамамен тоннасына – 6-12 мың доллар. Бұл Альтипланодағы (Орталық Андтың ішкі үстірті­нің батыс төменгі бөлігі және Чили, Боливия, Перу және Аргентинаның шекаралас аумақтары) литий өндірісін әлем­нің басқа елдеріне қараған­да әлдеқайда тиімді етуі керек. Бірақ литийдің ең үлкен кен орындары пайдалы қазбаны игеру ісін ішінара мемлекеттің мен­шігіне айналдырып, заңдас­тырған Боливияда болуы мүмкін. Қазір бұл елде атал­ған сирек элемент іс жүзінде өн­ді­ріл­мейді және оның нақты өлшемдері де жоқ. Мұны маргиналды өндірушілер ұтымды пайдаланып, жаңа өндірісті өздеріне меншіктеп алғаны туралы ақпараттар айтыла бастады. Чилиде литийдің басым бөлігін – Sociedad Quimica y Minera de Chile SA немесе SQM деп аталатын компания өндіреді. Оның ең ірі акционері – экс-диктатор Августо Пиночеттің күйеу баласы саналады. Компания саяси сыбайлас жемқорлыққа байланысты ұзақ мерзімге жалғасқан қылмыстық істерден арыла алмай, солшыл бағыттағы жаңа президент Габриэль Борич литийдің өндірісімен айналысатын мемлекеттік кәсіпорын құру туралы мәселені күн тәртібіне қойды.

2020 жылы электромо­биль­дер мен жалпы мақсаттағы ак­ку­муляторларға деген сұра­ныс­­­тың ұлғаюына байланысты әлем­де литийдің өндірісі 2015 жылмен салыстырғанда екі жарым есеге өсті. Әйтсе де бұл өсім­нің жартысы Аустралияның, ал тағы төрттен бірі Қытайдың үлесінде. Аргентина мен Чилиге тек қосымша көлемнің бестен бір бөлігі ғана тиесілі.