Біз қазақтың осыған дейін көрген қасіреті мен қиянатын, тауқыметін Жұбан ақынның «Мың өліп, мың тірілген» деген аталы сөзімен сипаттай саламыз, шындығында, біздің осы күнге жетіп, ұлт болып ұйысуымызға, жарық таңға жетуімізге «мың өліп, мың тірілу» дегеннің өзі аздық етердей. Даламыз бен пейіліміз қанша кең болған сайын тағдырдан, заманнан, адамнан, саясаттан көрген қитұрқылығымыз да соғұрлым шексіз болды.
Картадағы мемлекеттердің ел болу жолында әрқайсысының өзіндік бодау бергені рас, бірақ біздің өткен ғасырларға кеткен есеміз мейлі қай ұлттыкінен болса да, көптеу екеніне ешкім көз жұма алмайды. Бұл – ақиқат. Ол тіпті тарихтың алтын парақтарына жазылып та үлгерді. Қай заманда да қазақтың көшін аузында сөзі, қолында күші бар азаматтар бастағаны даусыз. Арысын айтсақ, кешегі Хан Абылайдан бастап Ер Доспамбет, Қазтуғандарға дейін өнерден, өлеңнен кенде болмағандар. Олардың ішкі ой-тілектері, жоба-жоспарлары ұйқасты сөзбен, әдемі тіркеспен кестеленіп, еліне жетіп отырды. Сөзге тоқтай білген халық сол үшін де олардың соңынан еріп, бостандық үшін күрес жүргізді. Әне, сондай өнерлі де батыр азамат Бүркітбай Тұяқұлы тағдырдан көрген құқайын өлеңмен айтып, әнмен әдіптеп, соңындағы еліне аманаттап кетіп еді. Оның «Ой, Ғайша» атты өлеңі артына қалдырған рухани қазынасының бірі. Ол әнде ен даланы жайлаған қонағуар қазақтың мұңы мен зары, өкініші мен арманы жатыр.
Шыңжаңдағы
ұлт азаттық көтерілісінде аты шыққан батырдың бірі – Бүркітбай. Өкімет орнаудан бұрын ел ішіне қырғидай тиген Гоминдаң жандайшаптарынан қорлық көрген батырдың ел-жұртына айтқан ақтық сөзі «Ой, Ғайша» деген өлеңі болыпты. Кейін бұл әнге айналып, ел арасына тарады. «Ұсталып, түйеге таңылған азаматтың осы әнін ұмытып қалмау үшін хат танитын жігіттер қайта-қайта дәптерге көшіре беріпті, соңынан байқаса, бірнеше жігіттің қолы үсіп қалыпты», деп үлкендер айтып отыратын еді.
«Батыр болып атандым
мен Бүркітбай,
Ойладым ба болам деп дәл осылай,
ой, Ғайша-ай.
Ел-жұртымнан айырылып
кетіп барам,
Қара тұман ашылып,
күн бір шықпай, ой, Ғайша-ай».
Ән осылай басталады. Қапыда қолға түскеніне өкінген азаматтың ақтық жалыны, сөзі, тіпті өсиеті деуге де болар. Әнді батыр әйелі Ғайшаға арнағанымен, мазмұны сол кездегі қазақтың қақ айырылған тағдырдың талқысына түскен сәтін, көзіне қамшы тигендей күй кешкен дала халқының үрейлі күндерінен дерек береді.
«Мінген атым тағалы ат,
Мұзбен шаптым жағалап.
Шірікшиге келгенде,
Ұстап алды қамалап».
Ұлтының басына түскен қасіретті осылай суреттеген ердің арманы қандай асқақ болды екен десеңізші?! Заман тыныш болса, ерінен елі, көлінен құсы адаспаса, есі дұрыс адам мұзбен шаба ма?
«Жауға аттансам, батасын
берген шешем,
Айырылмастай қасынан
көрген шешем, ой, Ғайша-ай.
Гоминдаңның қолына
қор боп түсіп,
Аяғына балаңның түсті-ау кісен,
ой, Ғайша-ай.
Дөрбілжіннің басында,
Дулатының қасында.
Қолға түсіп қор болдым,
Отыз жеті жасымда».
Біз осы зарлы әнді ес білгелі тыңдап келеміз, тыңдадық та ерте есейдік. Қапылыста қолы байланған осы бір боздақтың ойына оралған осы бір қоштасу жыры, азалы әні беймәлім жерде үйірінен адасқан көкжалдардың үні іспетті.
«Қол-аяғым байлауда,
Қызыл тілім сайрауда.
Мен Ғайшаны алып ем,
Былтыр күзде жайлауда.
Қару-жарақ асындым,
Темір сауыт қапсырдым.
Бағила мен Ғайшаны,
Елім саған тапсырдым.
Менің атым – Бүркітбай,
Сабадағы іркітті-ай.
Тыныш жатқан елімді,
Құйыршық келіп үркітті-ай».
Бір халықтың үміті мен тілегін бір әнге сыйғызып, соңындағы ұрпағына қалдыру қазақтың рухты тұлғаларына тән асыл қасиет. Олар сөздің өлмейтінін, елінің, жерінің сөз қадірін білетінін қаперінде жақсы сақтаған. Бүркітбайдың әні – кешегі қазақтың үні. Ол сазгер атанайын деп емес, елін оятуға, қапылыста бармақ тістеп, орға түспеуге шақырды. Ердің опығы елдің опығы болған сол бір заманда қазақтың есесі кімге кетпеді дейсіз? Елдің көшін бастаған азаматтардың басты мақсаты – қазақтың тәуелсіз мемлекетін құру болды. Сол ізгі арман орындалды да. Ал Бүркітбай сияқты сансыз батырдың еліне айтқан өсиетін орындау енді біздің парыз болмақ.