Интернационалдық борышын өтеп жүріп, оққа ұшқан сарбаздардың ерлігі есімізде ме? Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон І дәрежелі «Спитамен» орденімен марапаттаған жерлесіміз Раджан Батырхановтай батырдың бағасына біз жете алып жүрміз бе?
Ана көңілі алаңдаулы
Таяуда тәжік-ауған шекарасында ерлікпен қаза тапқан катонқарағайлық Раджан Батырхановтың анасымен аз-кем әңгімелескеніміз бар. Ол кісі Семейде, кіші ұлының қолында тұрады екен. Кенжесі Самат та ағасының жолын қуып, әскери қызметті таңдаған...
Ақжаулықты ана Қизат Батырханова айдың, күннің аманында ұлынан айырылып қаламын деп ойлады ма?! Әскерде жүрген Раджан 1994 жылы тәжік-ауған шекарасына кетіп бара жатқаны туралы анасына тіс жарып айтпаған да. Ана көңілі алаңдамасын дегені ғой... Содан бері сыныптай сырғып, отыз жылға жуық уақыт өтіпті.
– Мектепті бітіре сала әскерге аттанды. Ұлым Катонқарағайда, Е.Рыков атындағы мектепте оқыды. Сабағы да, тәртібі де жақсы еді. Сыныптастары арасында да сыйлы болды. Әдеби кітаптардан бас алмайтын. Ағалары «әлгі оқымысты қайда?» деп іздейтін де жүретін. Сурет салатын, волейболға баратын. Бірақ тұйықтау еді. Есімде, 11-сыныпты бітірген жылы бір баланың өмірін құтқарып қалды. Қалай дейсің ғой, кешкісін ауруханада жатқан ағасына тамақ апарып келе жатып, саябақ ішінен қашып шыққан балаларды көреді. Сөйтсе, сол жерде біреуді пышақтап кетіпті. Кімдер екенін ұмытыппын. Раджанымның қамқорлығы ғой, топпен бірге ілесе қашпай, жанындағы досы екеуі әлгі жараланған баланы көтеріп алып, жолай кездескен көлікпен ауруханаға жеткізген. Ол әскери борышын өтеуге іргедегі Күршімге барды. Жақын жер деп қуандық. Алты айдан соң үлкен ұлыммен бірге барып қайттым. Бір күн қасымда болды. Бұл соңғы көруім екен. Күршімнен анау Тәжікстанға кетіп қалады деп кім ойлаған?! Ағаларымен ақылдасып, маған айтпаған. Тәжікстанға кеткенін білген де жоқпын. Бір сөйлескенімде, «телефонмен сөйлесуге шақырмаңыз, хат жазбаңыз, Алматыға волейболдан жарысқа кетіп барамын. Сол жақта кідіретін болуым керек», деді. Ағаларына «барлық тактикалық жаттығулардан өттім, уайымдамаңдар. Келген соң жоғары оқу орнына құжат тапсырамын», депті. Мен үйге сүйекті әкелгенде ғана баламның Тәжікстанда болғанын білдім, – деп әжімденген қолдарымен анасы Тәжікстан президентінен келген марапатты ұстатты. – Міне, тәжік еліне рахмет! Неше жыл өтсе де, ұмытпай ұлықтап жатыр ұлымды. Оның үстіне, Тәжікстанда Раджан Батырханов атында бір мектеп, бір көше бар екен. Шетел құрлы болмады өз еліміз деп қоямын.
Бізде ше? Катонқарағай ауылында Р.Батырханов атында көше және түкпірдегі Шындығатайда застава бар. «Халық Қаһарманы» атағын беру туралы ұсыныстар айтылғанмен, нәтиже жоқ әлі. Ал батырдың сыныптастары өзі оқыған Е.Рыков мектебіне Раджанның есімін беру керек деп есептейді.
– Біз ғана емес, қазақ елі Раджандай батырымен мақтануы керек. Р.Батырханов атында дәстүрлі жарыстар ұйымдастырылып тұрса дейміз. Ал өзі оқыған мектепке атын берсе, өте орынды болар еді. Бұл ұсынысты Катонқарағай халқы қолдайды деп ойлаймын, – дейді сыныптасы Айқын Залемұратов.
Иә, білім ордасына атын беріп, ауылына кеуде мүсінін орнатып қойса, ер есімі мәңгі ел есінде жүрер еді. Қарулас достарының айтқан әңгімелеріне құлақ түрсек, қарша бораған оққа төтеп беріп, ондаған содырды жер жастандырған Раджанның ерлігіне қайран қаласың.
Қарулы қақтығыс
ТМД аумағына үлкен қауіп төнгенін байқаған мемлекет басшылары 1993 жылдың қаңтарында шұғыл жиналыс өткізеді. Кеңесе келе, шекараны бірге қорғау туралы шешім шығарып, сарбаздарды сапқа тұрғызған. Тәжік-ауған шекарасында болған ардагерлердің айтуынша, «Қазбатқа» жауынгерлік дайындықтан өткен кіл мықтылар топтастырылған. Өйткені бақайшықтарына дейін қаруланған әккі содырлармен соғысуға аттанып жатты олар. Сол уақытта шекарадан ірі көлемде есірткі заттар өткізіліп, заңсыз әрекеттер жиілеп бара жатқан. Тәжікстанның оңтүстік шекарасында оқтын-оқтын оқ атылып, қарулы қақтығыстар болып тұратын.
1994 жылдың 28 қыркүйегі. Гаюра мен Қарақол лаңкестері елді дүрліктіріп тұрған кезі. Үкіметтің 30 шақты әскерін тұтқынға алған лаңкестер кешкі сағат бестер шамасында Р.Батырхановтар бекінген елді мекеннің маңынан өтіп бара жатып, комендатураға оқ атады. Олар Киврон шекара заставасына бет алып, Ауғанстан асып кетпек болған. Оны сезген комендант Анатолий Михеев жеке құрамды көтеріп, содырлардың соңына түскен. Қосымша күш жеткенше лаңкестерді кідіртпек болғандары ғой. Бірақ бұл кезде кезекшілікке шығып кеткен заставаның сарбаздары Хакимнің содырларымен бетпе-бет келіп қалған. Күштің басымдығын байқаған лаңкестер жолда көлденең тұрған шекарашылардың БТР-ын алмақ болады. Застава бастығы лейтенант К.Селюк қолға қару алмас бұрын ымыраға келгісі келген. Жанына кіші сержант Р.Батырхановты алып, банда басшысымен сөйлесіп көреді. Көнгісі келмеген содырлар К.Селюкке жұдырық жұмсайды. Жағдайдың күрделеніп бара жатқандығын БТР-дың үстінен байқап тұрған Асқар Қаңтарбаев «доғармасаңдар, пулеметтен оқ боратамын» дегендей содырларға ишарат жасайды. Содырлар көнген сыңай танытып, алыстай бере Р.Батырханов пен К.Селюкке оқ ата бастаған. Раджан сол сәтте-ақ бесеуін жер жастандырған. Енді бірін сарбаздарға қарай гранат лақтырғалы тұрған жерінде сұлатып түсірген. Застава бастығының автоматы істен шығып, аңтарылып қалған сәтте лаңкестердің бірі оны таяп барып атып тастамақ болады. Оны байқаған Раджан автоматты соған кезейді. Қарсылас та қарап тұрсын ба, атқан оғы Раджанның жамбасына тиіп, күре тамырды үзіп өтеді. Жараланып жатқанымен, атысты тоқтатпайды. Тоқтаса, жоғарғы жаққа бекінген сарбаздарды лаңкестер жайратып тастауы әбден мүмкін екен. Дұшпандар әлсіреген кезде К.Селюк өмірін құтқарып қалған қаруласын арқалап, майдан даласынан алып шығады. Тікұшаққа жеткенімен, 19 жастағы кіші сержант Р.Батырханов көз жұмады.
– Сол сұрапыл күндерді еске ала бергім келмейді. Әйтеуір 1993 жылы Күршім шекара отрядынан шақырылып, Алматы облысында жас жауынгердің курсынан өттім. Катонқарағай ауданындағы комендатурада қызмет атқарып жүріп, 1994 жылы өз еркіммен тәжік-ауған шекарасын қорғауға аттандым. Сол жылдың 28 қыркүйегіндегі соғыс әлі күнге көз алдымызда. Мен жоғарғы жақтағы қаруластарыма оқ-дәрі жеткізіп тұрдым. Сондағы Раджанның көзсіз ерлігіне шын риза болдық. Оққа ұшады деп ойламаған едік. Соңғы демі қалғанша лаңкестерге оқ жаудырды, – дейді қарулас досы Нұржан Атишев.
Бұл қақтығыста қырық шақты дұшпан жер жастанып, елуі жараланыпты. Қашып үлгергендері де қолға түсіп, тұтқындағы сарбаздар құтқарылған. Ресми деректерге сүйенсек, 1991-1999 жылдар аралығында алты мемлекеттің біріккен күштері 3 мыңнан астам қылмыстық топты талқандаған. 30 тонна есірткі жойылған. Жүздеген оқ-дәрі, қару-жарақ тәркіленген. Мінеки, «Қазбаттың» қайсар да қырағы әскерлерінің арқасында тәжік елінде бейбітшілік орнады. Оның ішінде Раджан Батырхановтың жанкешті ерлігі ерекше еді. Ойлап қарасақ, Р. Батырхановқа «Халық Қаһарманы» атағы берілсе де, қоладан мүсіні құйылса да артық емес еді.
Шығыс Қазақстан облысы