Адамзат игілігіне арналған жобалар

Бүгінде ауыз су тапшы­лығы ғаламдық мәселеге айналып отыр. Осы орайда ауыз сумен қамтамасыз ету және сарқынды суларды тазартудағы қазақстандық ғалымдардың жобасын ше­телдік әріптестер жоға­ры ба­ғалайды. 2018-2020 жылдары жүзеге асқан «Мем­браналық дистилляция және тіке­лей осмосқа қажетті қасиеттері бар жолдық мем­браналарды алу» жобасы жоғары сарап­тамалық рейтингке ие болды. Физика-тех­ника ғылымдарының кандидаты Максим Здоровецтің жетекшілігімен мамандар суды, соның ішінде тіке­лей осмос пен мембрана­лық дистилляцияға жетілдіріл­ген жолдық мембраналарды қолдануға негізделген радионуклидтерден тазарту тех­нологияларын ұсын­ды. Жоба полиэтилентерефталат (ПТЭФ) негізінде алынған жолдық мембраналар таза су алуда энергия шығындарын айтарлықтай төмендетеді және ағынды суларды тиімдірек тазар­ту­ға ықпал ететіндігімен ерекшеленеді. Еуразия уни­верситеті ғалымдарының жо­басы еліміздің көптеген аумақ­тарының сусыз­дануы және су ресурстарының бол­жал­ды тапшылығында эко­но­микалық және әлеу­мет­тік мәселелерді шешуде ма­ңызды.

Осы сияқты Д.Серікбаев атындағы Шы­ғыс Қазақстан техникалық университеті­нің қысқы уақытта жолдар мен тротуарларды тазалау бойын­ша механикаландырылған кешен туралы жобасы жаяу жүргінші жол­дарын көк мұз­дан экологиялық таза әдіс­тер­мен тазалаудың тиімді жол­дарын ұсы­нады. Бұл мә­селені шешу үшін техни­ка ғылымдары­ның докторы Михаил Дудкин бастаған ғалымдар тиімді әрі техноло­гиялық қарапайым нұсқасын жасаған. Олардың технологиясы бойынша, асфальтты немесе төсемтастар­ды бүл­дірместен жол бетін­дегі мұз қабатын тазалауға болады. Қазіргі таңда мұз жар­ғыш машиналардың 2 тәжіри­бе­лік моделі, жұмыс жабдық­та­рын зерттеуге арналған зертханалық тәжірибелік ­стен­­ді дайындалып, сынақтан өтіп, өндіріске енді.

Ал химия ғылымдарының докторы Гри­горий Мун же­текшілік еткен Әл-Фараби атын­­дағы ҚазҰУ ғылыми-технологиялық пар­кі ұжы­мының «Қала ауасын тазарту мен кондициялаудың өзін өзі қамтамасыз ететін кешенді жүйелерін өндіру технология­сын жасау» жобасының да тиімділігі жоғары. Қарапа­йым тілмен айтқанда, бұл технология – мультимедиа экраны мен ауа тазартқы­шы­ның гибриді. Онда су бір уақытта бөлмедегі ауа­ны да тазартып, экраннан кескінді де көрсетіп отырады. Сауда орталықтары мен қоғамдық тамақтану орындарының залдарына ілуге арналған медиа-экранның үлкен өл­шемді үлгісі де жасалды. Бұл үлгіні ауаны дезинфекциялау үшін де пайдалануға болады. COVID-19 пандемиясы адамзатқа мутация­ға ұшырайтын вирустардың қауіп-қатеріне және жаңа вирустардың немесе инфек­циялардың пайда болуы­на бейімделу қажеттігін тү­сін­діргендей. Г.Мунның ғы­лыми командасы ұсынған ше­шімдер биологиялық емес, вирусқа қарсы қорғаныс технологияларын пайдалануға мүмкіндік береді.

2018-2020 жылдары грант­тық қаржы­лан­дыруға ­ие болған «miRNA ассоциа­ция­лары және олардың мақсатты гендері негі­зінде жүрек-қан­тамыр, онкологиялық және нейродегенеративті ауруларды ерте диаг­ностикалаудың тест-жүйесін әзірлеу» жоба­сының нәтижелері сарапшылар тарапынан жоғары бағасын алды. Жобаны биология ғылымдарының докторы Анатолий Иващенко­ның жетекшілігімен Биоло­гия және биотехнология ғылы­ми-зерт­теу инсти­ту­тының ұжымы жүзеге асырғаны белгілі.

Соңғы жылдары жүрек-қан тамырлары, он­ко­ло­гия­лық, нейро­де­ге­неративті ауру­лар (Альцгеймер ауруы, Пар­кинсон ауруы, склероз және т.б.) халық арасында кеңінен етек жайып барады. Осы орайда әлемде мұн­дай патологиялардың пай­­да болу табиғатын то­лық түсінуге және алдын ала анық­тауға мүм­кіндік бере­тін молекулалық-генетика­лық зерт­­­теулер жүргізілуде.

Отандық ғалымдардың қол жеткізген зерттеу нә­тижелері көп кездесетін ауру­лардың молекулалық-генетикалық зерттеулеріне айтарлықтай үлес қосады деп күтілуде. Мысалы, миокард инфаркті, жүректің ише­миялық ауруы, гипертония, атеросклероз, инсульт сияқты ауру түрлері кандидаттық гендер жиынтығымен ерек­шеленеді. Сонымен бірге бұл ауруларды қоздыратын жалпы гендер тағы бар. Олар жүрек-қантамыр ауру­­ларының нақты бір түр­лерін қоздыратын кан­дидат гендерді анықтауда айтар­лықтай қиындықтар ту­ғы­зады. Жоба аясында адам гено­мының айқындалуын реттеуге қатыса­тын нано­өлшем­ді РНҚ молекула­ла­рының (миРНҚ) рөлі зерт­телді.

Бүгінде Д.Серікбаев атын­дағы Шығыс Қазақстан тех­никалық университетінің ға­лым­дары да ірі қара малға құрамындағы био­логиялық белсенді заттары жоғары сапалы жемшөп қоспаларын алудың тиімділігіне назар аударып отыр. Қазіргі уақытта мал азығын өндіруге кете­тін шығын 65-75 пайызды құрайды. Ал бұл зерттеулер жалпы мал шаруашылығына оң ықпалын тигі­зетіні анық. Нарықтағы дәстүрлі техноло­гиямен өндірілген құрама жемдердің құра­мында дән­ді-дақылдар үлесі 60-80 па­йыз. Бұл жемнің бағасы­на әсер етеді. Бүгінде көп­те­ген дамыған елдерде жем-шөп­ке астық­ты қоспайтын бол­ған. Яғни Батыс Еуропа елдерінде жем құрамындағы дәнді-дақыл­дардың үлесі бар-болғаны 12-15 пайыз. Бұл отандық мал азығымен салыстырғанда 4-5 есе аз.

Отандық ғалымдар ауыл шаруашылығы, тамақ және астық өңдеу өнеркәсібінің пай­даланылмаған қалдық­та­рын экструзиялық өңдеу ар­қылы жем және жемшөп қоспа­ларын жасаудың ре­цепті мен технология­сын ұсы­нып отыр. Экструзия тех­нология­сы өсімдік және био­логия­лық белсенді ком­по­ненттер­ді өңдеумен қа­тар, са­па­сыз шикізаттың тағам­дық құн­дылығын кө­бей­­туге мүм­кін­­дік береді. Алын­ған жем жо­ға­ры та­ғамдық құндылығы­мен, жеңіл сіңім­ділігімен, био­ло­гиялық белсенділігімен, сон­дай-ақ витаминді және ми­нералды құнды­лығымен ерекшеленеді.

Ал Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ физика-математика ғылымдарының докторы Әлия Асқарова бастаған ғылыми ұжым әзірлеген жо­­ғары температуралы ор­тадағы жылу және масса алмасу үрдістерін 3D үлгісінде мо­дельдеуге арналған жаңа компьютерлік технология­лары көмірмен жұ­мыс істейтін жылу электр стан­сала­рындағы от жағу камераларында болып жатқан үрдістерді көруге мүмкіндік береді. Яғни ЖЭС-тағы от жа­ғу камераларындағы жылу мен масса алмасудың күрде­­лі үрдістерінен тың мәлімет­тер алуға болады. Бұл көмір энер­­гетикасы саласында экс­перименттік зерттеулер­дің тиімсіз және қымбат әдіс­теріне уақыт кетірмей, жану үрдісін оңтайландыруға ың­ғайлы.

Мұнай саласы үшін өзек­­ті жобаны техника ғылым­дарының кандидаты Алла Би­рю­кованың жетекшілігімен Металлургия және байыту институтының ғалымдары жүзеге асырған болатын. Ар­шыма тау жы­ныстарының химиялық-минералогиялық құ­рамы және шикізатты күй­діру барысы зерттелді. MgO-Al2O3-SiO2 жүйесінің диаграммасына сәйкес аршыма тау жыныстары негізіндегі магнезиялы-силикатты композициялар құрамы есептел­ді. Көп компонентті шихталарды пайдалана отырып, аршыма тау жыныстары не­гізіндегі магнезия-силикат құрамдарын синтездеуде жү­ретін фи­зикалық-химиялық үрдіс заңдылықтары, сон­дай-ақ фазалық құрамы, құры­лымы және керамикалық мат­рицаның механикалық қасиет­терін қалыптастыруға әсерін анықтау жобаның бас­ты жаңалығы. Экономикалық жағынан да тиімді жобада табиғи және тех­ногендік ши­кізаттар пайдаланылады.

Медицина ғылымдары­ның кандидаты Шолпан Асқаро­ваның жетекшілігі­мен жүзеге асқан жасушалық ­терапияны қолдану арқылы сүйек тінін қалпына келті­ру жобасы Астана ұлттық зертханасы­ның Өмір туралы ғылымдар ор­талығы био­инженерия және реге­неративті медицина зертханасына тиесілі. Ғылыми топ алған полимер остеопороз салдарынан сүйектің сынуынан зардап шегетін егде жастағы адамдарға сү­йекті тезірек қалпына кел­тіруге көмектеседі. Зерт­теу­дің келесі кезеңдерінде жа­нуарларға экс­перименттер жүргізу жоспарлануда. Бұл тәжірибелердің нәтижесі сәтті болса, қазақ­стандық фармакологтар әлемдік на­рықта сұ­ранысқа ие жаңа дәрі жасауға мүмкіндік алады. Ұсынылған шешімдерді медицина мен биотехнологияда кеңінен қол­дануға болады.

Қазақстандық ғалымдар ашып, өндіріске енгізген жа­ңалықтар отандық ғана емес, әлем­нің ғылыми кеңістігі үшін тиімді. Бұл адам денінің сау­лығы мен ел экономикасын дамытуға бағытталған ғы­лымның жетістігі екені қуантады.

Әділ ИБРАЕВ,

Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығының президенті