Тілдің көсегесі қайтсе көгереді?

Тәуелсіздік жылдарында тіл мә­се­лесіне қатысты көптеген зерт­­теулер жүргізіліп, моногра­фия­­лар, оқулықтар жарық көрді. Тілші-ғалымдар тілдің мәрте­бе­сіне орай ілкімді жобаларды жүзеге асырды. Осы орайда жиын­­ның модераторы, Ахмет Бай­­тұрсынұлы атындағы Тіл бі­лі­мі институтының директоры, филология ғылымдарының кан­дидаты Анар Фазылжан соңғы екі жылда тілтанымдық мек­тептер алаңының іске қосы­лып, лингвистикада өз мек­тебін қа­лы­п­тастырған ғалым­дар­­дың мұ­­расын насихаттау жұмыс­та­рының нәтижелі іске асып отыр­ған­дығын жеткізді. Тіл мәсе­­ле­сін қозғаған айтулы іс-шара тіл­танымдық мектеп аясын­да­ғы ма­ңызды кездесудің біріне айналды.

Сала мамандары күш-жігерін салып еңбек еткенмен, қоғамда тіл төңірегіндегі түйткілді мәселенің шешуі тарқамай келеді. Осы жиын­да ҰҒА президенті, академик Мұрат Жұрынов «Адамды тану үшін, біріншіден оның тілін білу керек. Тіл – ұлттың басты көр­сеткіші, идентификациясы», деп атап өтті. «Қазақ тілін көне әрі бай тілдердің бірі ретінде зерт­теген В.Бартольд, В.Радлов сияқ­ты шетел ғалымдарының зерттеулері бүгінде қазақ тілі жа­йындағы мазмұнды деректер қорын толықтыра түседі. Ал ҰҒА академиктері М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Н.Сауранбаев, Ә.Қай­даров, Ө.Айтбаев, т.б. басқа қа­зақ­тың біртуар ға­лым­дарының бұл са­ладағы ең­бектері ұшан-те­ңіз. Десек те, са­лада кемшілік көп. Егемендік алғанымызға отыз жылдан асса да, тіл төңірегіндегі өзекті мәселеден арыла қойма­дық. КСРО ыдырағаннан кейін Өзбекстан, Қырғызстан, Түркі­мен­стан, Балтық жағалауы, т.б. көптеген елдер туған тіліне, төл мәдениетіне ден қойды. Алайда осы көштің соңында тұрған Қа­зақстан үшін өз тіліне мән бе­ре­тін уақыт жетті. Президент Қ.Тоқаев айқындап берген жаңа бағытымызда біріншіден, тіл­дік мәселеге мән берген абзал. Өйткені Жаңа Қазақстан құру­дың өзегі тілдің дәрежесімен ты­ғыз байланысты», деп атап өтті М.Жұрынов.

Қазақстан Ұлттық жа­ра­ты­лыс­­тану ғылымдары акаде­мия­­сы­ның вице-президенті, ҰҒА ака­демигі, филология ғылым­дарының докторы, профессор Кәрімбек Құрманәлиев «Қазақ тілі сөзжасамының қалыптасуы, дамуы мен жаңа бағыттары» та­қы­рыбында жасаған баяндамасында өзекті ойларын ортаға салып, ғылыми тұжырымдарымен бөлісті. Тілдің мәртебесін көтеру тұр­ғысында мінберлерден қоғам­ға ой салып жүрген тіл жанашы­ры қазақ тілін ғылым тіліне ай­нал­­дырудың маңыздылығына тоқ­талды. Ғалым атап өткендей, күні бүгінге дейін том-том монографиялар, оқу құралдары жазылды. Үйрену құралдарының баршылығына қарамастан, көп қазақ ана тілінде сөйлемей келеді. «ҰҒА Ұлттық баяндамасында жыл сайын Президентке тілдің өзекті мәсе­ле­­лері баяндалып ке­ле­ді. Ақ­па­рат құралдарында тіл туралы тұрақты айдарлар жарық кө­ру­де. Алайда тіл шұбарланып, әлеу­­меттік желілерде ком­му­ни­­­кация мәдениеті төмендеп бара­ды. Билікке баратын, шетелдерде оқитын жастардың басым көп­шілігі ана тілін үйренгісі кел­мейді. Ұлттық бірыңғай тесті­леу­де қазақ тілі есепке алынбайды. Мұндай олқылықтардың орнын толтыру үшін билік тілі мем­ле­кет­тік тіл болуы керек», дейді К.Құрманәлиев.

Осы орайда академик К.Құр­ма­нәлиев пен профессор Ж.Бал­та­баеваның «Қазақ тіліндегі сөз­жасамдық ұя: теория және прак­тика» оқу құралының қоғам сұранысына орай жарық көргенін айта кеткен абзал. Жиын барысында таныстырылымы өткен монографияда ғалымдар тіліміздегі түрлі сөзжасам тәсілдері арқылы жасалған сөздердің бәрі туын­ды сөздерге жататындығын негіз­дей­ді. Туынды сөз терминінің мәнін ашуға тырысады. Бір не­гіз­гі түбірден тараған туынды тү­­бірлердің жиынтығы – сөз­жа­самдық ұяның мәні мен ма­ңы­зына мән береді.

Отандық терминтану мен тер­минография саласындағы зерт­теулер барысына тоқталған ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлы «Қазақ тілін ғылым мен қа­зіргі озық технологияның тілі­не айнал­дыр­ғысы келетін ғы­лыми қауым, ұлт зиялылары ғана ұлттық тер­мин­қорды же­тілдіруге қызмет етеді. ХХ ғасыр басындағы Алаш зия­лы­ларының жанкешті еңбегі қазақ тілінің ғылым тілі ретінде қызмет етуі­не арналды. Бүгінгі ұлттық зиялы қауымның, сала мамандары мен түрлі ғылым саласында еңбек етіп жүрген ғалымдардың алдында да осындай міндет тұр», деп атап өтті.

«Отыз жылдан астам уақыт­та тіл төңірегіндегі мәселе әлі бәсең­де­ген жоқ», деді тарих ғылым­дарының докторы, профессор Хангелді Әбжанов. Ғалымның айтуынша, тілдің мә­се­лесі Пар­ламент, Үкімет қа­зақ­ша сөй­ле­генде ғана ше­ші­ле­ді. «Ми­нис­трлердің, әкімдердің қазақ тілінде өз дәрежесінде сөй­лей алмайтыны қынжылтады. Бұл аз болса, ағылшын тілін біл­геніне қарап, тәжірибесі жоқ, ана тілін білмейтін жас­тар­ды басшылық қызметтерге қою үрдісі белең алып барады. Тіл мәселесі ше­шіл­мегеннен кейін қоғамда нара­зылық ахуал да жалғаса бе­ре­тіні анық. Тарихты түзетін ха­лық, зиялы қауым мен билік десек, тілдің көсегесін көгертуде биліктің жа­уап­­кершілігі жоғары. Бүгінде Қа­зақстанды әлем орыстілді мем­­лекет ретінде қабыл­дай­ты­ны өкінішті. Осыған мән бермей келеміз. Президент өз Жол­да­уын­­да атап өткендей, Жаңа Қа­зақстан – әділетті мемлекет. Ал тілге әділетті болмай, қо­ғам әді­­летті болмайды», дейді та­рих­­шы.

Филология ғылымдарының докторы, профессор Анар Сал­қын­бай ұлттық құнды­лық­тар­ды зерделеудің маңызына тоқталды. «Қоғамда көп айтылғанмен, те­рең зерттеле қоймаған гума­ни­тарлық ғылымның қол жеткізе алмай жүрген тақырыбы – ұлт­тық құндылық. Сәт сайын өзге­ріп, құбылып тұрған әлемде өзіңді танып, жеке басыңның тұлға ретіндегі қадірін артты­рып, қасиетіңді білу басты құн­ды­лық», деп атап өтті ғалым.

Жеке адамдар арасында қа­тынас, білім, ғылымның жетістігін көрсететін құрал ретіндегі тілдің рөліне тоқталған академик Зей­неп Базарбаева жаһандану дәуі­рін­де ғылымның, білімнің және мемлекеттік қызметтің барлық саласында цифрлы техноло­гия­ларды кеңінен қолдану қа­жет­тігі туындап отырғанын жет­­кізді. «Тілді сүйемелдейтін тех­н­оло­гиялар «лингвотехноло­гия» деген жалпы атауға бірік­тіріледі. Цифрландыру үр­ді­сі – жалпы ғылымды дамы­тып, оңтай­ландырып қана қой­майды, ал гуманитарлық салаларды да­мытудың маңызды алғы­шар­ты. Тіл – линг­вис­тиканың зерттеу нысаны, қо­ғам­дық қызметті үй­лес­тіретін және жүйелейтін ком­муникативті құ­рал. Тілді цифрлы технология дәуіріне бейімдеу мен дамыту үшін оның техникалық же­тіс­тік­те­рін ке­ңі­нен пайдалану уақыт талабы», деді З.Базарбаева.

«Теория мен практиканы ұштастыру мемлекеттік тілді мең­­­герудің кепілі» екендігін мә­се­лені Абай атындағы Қаз­ҰПУ профессоры, педагогика ғылымдарының докторы Ж.Бал­та­баева зерделесе, профессор Р.Авакова түркітану және тіл тео­рия­сына, ал PhD М.Иманғазина тілді дамытудың ғылыми тео­рия­­лық негіздеріне тоқталды. Ға­лым­­дар өз зерттеулері ар­қы­лы қазақ тілінің байырғы тіл рет­­індегі маңызына тоқталып, кемшіліктерді саралады. Осы орайда жиында бас қосқан ға­лым­дар тілдің қолданыс аясын кеңейту үшін билік тілі қазақ тілі болуы қажет деген тоқтамға келді. Билік қазақша сөйлесе, тіл­дің де көсегесі көгеретіні анық.