Конституциялық бақылау институты: Заң үстемдігінің кепілі

Конституциялық соттың негізгі мақ­саты саяси билік пен саяси шешім­дердің төрешісі рөлінде ғана емес, сонымен бірге заң үстемдігінің кепілі ретінде де көрініс табады. Сонымен қатар Конституциялық сот­тың соңғы функциясы басым, ол кез кел­ген билік институтының еркінен емес, мемлекеттің жоғарғы заңының маз­мұ­ны – Конституциядан тікелей туындайды.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 16 наурыздағы ха­лыққа Жолдауында елімізде Конститу­ция­лық сот құруды ұсынды: «Қазақстанда Конс­титуциялық кеңес түрлі нормаларға түсін­дірме береді. Алайда азаматтар бұл органға тікелей жүгіне алмайды. Көп­теген елде Конституциялық сот инсти­туты бар, тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарында мұндай орган Қазақстанда да бол­ған. Сондай-ақ сарапшылар бұл мекеме Конституция ережелерінің мүл­тік­сіз сақталуын қамтамасыз етеді деп са­найды. Осыны ескере отырып, мен елімізде Конституциялық сот құруды ұсынамын».

Қазақстанда сот-құқықтық рефор­ма­сының жалпы стратегиясы шең­берін­де іске асырылатын конституция­­лық нормаларды, азаматтардың құқық­тары мен бостандықтарын қорғау­дың тиімділігін күшейту міндеттері шет мем­лекеттердің құқық қолдану практи­касында конституциялық бақылау жү­йе­сін жетілдірудің оң және теріс тәжі­ри­бесін жүйелі зерттеуді талап етеді. Осы­­ған байланысты әртүрлі құқықтық жүйелер шеңберіндегі конституциялық бақылауды құқықтық реттеу саласындағы зерттеулер өте өзекті.

Қазіргі уақытта әлемде 100-ге жуық ма­мандандырылған конституциялық бақы­лау органы жұмыс істейді (Феде­ра­тивті құрылымы бар елдердегі федерация субъектілерінің конституциялық сот­тары, әсіресе Ресей Федерациясы мен Гер­­мания Федеративтік Республикасы субъек­тілерінің конституциялық соттары).

Конституциялық бақылау институты­ның тарихын бірқатар шетелдің тәжіри­бесінен байқауға болады.

Қазіргі түсініктегі конституциялық бақылау институты алғаш рет АҚШ-та пайда болды: У.Мэрбери мен Дж.Мэдисон істері бойынша 1803 жылы Жоғарғы сот Дж.Маршалл төрағалық етуімен федералды Конституция – бұл елдің ең жоғарғы заңы және Конституцияға қайшы келетін кез келген Конгресс заңын сот конституциялық емес деп тануы мүмкін деп мәлімдеді. Бұл мысал кейінірек Латын Америкасының бірқатар мемлекетінен алынды (1891 жылы Бразилия, 1917 жылы Уругвай және т.б.). Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін оны кейбір Еуропа елдері – Норвегия, Грекия, ішінара Швейцария ұстанды.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Еуропада конституциялық бақылаудың өзіндік моделі жасалды, ол қазір басқа континенттерге тарала бастады. Қалай болғанда да, оны постсоциалистік елдер­дің барлығы немесе барлығы дерлік қабылдады. Еуропалық модельдің идея­сы әлемге әйгілі ғалым – аустриялық заңгер Ханс Келсен (Hans Kelsen), 1920 жылғы тиісті аустриялық Федералды конс­ти­туциялық заңның жобасын дайын­дауға қатысушы, содан кейін осы елдің Конституциялық сотының мүшесі.

Бүгінде шетелдерде екі негізгі конс­ти­туциялық бақылау (нысаны) моделі қалыптасты.

Бірінші модельде (оны «америкалық» деп атайды) конституциялық бақылау­ды жалпы сот жүйесі жүзеге асырады. Мұнда екі нұсқа бар: әр сот сатысына немесе тек Жоғарғы сотқа осындай құ­қық беріледі. Әр сот сатысына конс­титу­­­ция­лық бақылау құқығын беру сот­тарға неғұрлым кеңінен жүгінуге мүм­кін­дік береді, бірақ нақты құқықтық мәсе­лелер бойынша осы бірінші саты­дағы сот пен Жоғарғы соттың позиция­лары арасындағы алшақтықтар жоққа шы­ғарылмайды. Алайда сайып келгенде, соңғысының позициясы басым болады.

Бүгінгі Америкада конституцияны бақылауды Федералды Жоғарғы сот жүзеге асырады және көптеген заң сала­сын­дағы ғалымдардың пікірінше, бұл соттың қызметіндегі жеке және негізгі бағыт болып табылады.

Жоғарғы соттың белгілі бір норманың конституциялығы туралы шешімі оның кейіннен мемлекеттік деңгейде тікелей қолданылуын білдіреді. Конституциялық бақылау саласындағы штаттардың әрқай­сысының үлкен құқықтарына қарамастан, негізгі миссия АҚШ Жоғарғы сотының өмір бойы тағайындалған тоғыз мүшесіне жүктеледі. Конгресті кім басқаратынына қарамастан, қоғамдық пікірді зерттеу бо­йынша Гэллан институты қандай ақпарат жариялайтынына қарамастан, олар өз істерін жасайды.

Англо-саксондық құқық жүйесінің көптеген елінде (Аустралия, Үнді­стан, Канада, АҚШ) бұл функцияны жалпы соттар, яғни негізгі мақсаты қыл­мыстық және азаматтық істерді қарау болып табылатын соттар орындайды. Кей­бір елдерде бұл функцияларды бар­лық жалпы соттар жүзеге асыра алады, ал түпкілікті шешімді ең жоғарғы саты­дағы сот (Скандинавия елдері, АҚШ, Жапо­ния), басқаларында – тек Жоғарғы сот­тар (Гана, Шри-Ланка, Эстония), ал феде­ра­цияларда штаттардың Жоғарғы сот­тары (Үндістан, Канада, Малайзия) қабыл­дайды. Соңғы жағдайда түпкілікті шешім­ді мемлекеттің Жоғарғы соты қабылдайды.

Екінші модельде (оны «еуропалық» деп атайды) конституциялық бақылауды арнайы құрылған орган немесе сот органы жүзеге асырады.

Арнайы конституциялық соттары бар екінші модель қазір Аустрия, Германия, Италия, Испания, Португалия, Бельгия­да жұмыс істейді. Қазіргі Еуропада тек бірнеше елде (Ұлыбритания, Нидерланд, Люксембург) конституциялық бақылауды жүргізетін орган жоқ.

Еуропалық жүйе конституциялық бақылаудың арнайы сотын немесе квази-сот органдарын құруды қарас­тыр­ған. Мұндай органдар, мысалы, Италияда Конституциялық сот, Поль­шада Конс­ти­туциялық сот, Францияда Конс­ти­ту­­циялық кеңес және ішінара Мем­лекеттік кеңес, Мысырда Жоғары Конс­ти­туциялық сот, Германияда Федералды Конституциялық сот. Жақында еуро­палық жүйе Латын Америкасына да еніп кетті: 1988 жылғы Бразилия Фе­де­ра­тивтік Республикасының Конс­ти­туциясы бойынша арнайы конституциялық бақы­лау­ды жүзеге асыратын орган – Феде­ралды Жоғарғы трибунал; 1991 жылғы Колумбияның саяси Конституциясы дәл Кон­ституциялық сотты қарастырды; Коста-Рикада конституциялық бақылау орга­ны болып Жоғарғы соттың Консти­туциялық палатасы жұмыс істейді.

Конституциялық бақылаудың еуро­палық моделінде конституциялық істер қарапайым істерден мынамен ерек­ше­ленеді: мұндай істер саяси немесе сот органдарының, тіпті жеке тұлға­лардың ті­келей өтініші бойынша қозға­луы мүм­кін және арнайы құрылған консти­ту­циялық бақылау органдарының ерекше қарауына жатады.

Бұл органдардың, оның ішінде қан­дай да бір актінің немесе іс-әрекеттің конс­титуциялығына қатысты жанжалдар туын­дамайтын жағдайларда міндетті сот шешімін шығаруға құқығы бар.

Конституция бойынша бірқатар елде конституциялық бақылау органы сот билігі жүйесіне енгізілген (Германия, Түр­­кия, Ресей, Грузия, Армения және т.б.), басқаларында жеке орган ретінде әре­­кет етеді (Франция, Италия, Испания, Польша және т.б.).

Еуропалық модельдің бір түрі – француз моделі, онда арнайы қабылданған органға әлі күшіне енбеген заң жоба­лары­ның конституциялығын тексеру құ­қығы берілген. Аталған елде консти­туция­лық бақылау өкілеттігі бірден екі органға: Мемлекеттік кеңеске және Конс­титуциялық кеңеске берілді.

Бұл органдардың құзыретіндегі айырмашылық тексерілетін заңнама­лық актілердің заңды күшімен анықтала­ды. Мемлекеттік Кеңес заңға тәуелді актілердің, регламенттердің, яғни ат­қару­шы органдардың актілерінің конс­титу­циялығын тексереді. Консти­туциялық кеңес заң күші бар актілерді тексереді. Бұл бақылау органдарының басты айыр­машылығы – Конституциялық кеңес тек Конституцияны бақылау функцияларын жүзеге асырады, ал Мемлекеттік кеңес әкімшілік соттар жүйесіндегі ең жоғары орган болып табылады.

Қазақстанда, Мароккода, Сенегалда Франциядағы сияқты Конституциялық кеңестер жұмыс істейді. Бұл елдердегі Конституциялық кеңестердің ерекшелігі – олар негізінен Мемлекет басшысы қол қойғанға дейін Парламент қабылдаған заңдардың конституциялығын қарас­тырады. Конституциялық кеңестер, әдет­те, судьялар корпусының қатысуынсыз құрылады. Кейбір елдерде оларды президенттер тағайындайды, Францияда Кеңес құрамының 1/3 бөлігін президент және үштен бірін – Парламенттің екі палатасының төрағалары тағайындайды.

Германиядағы конституциялық бақы­лау жүйесі мамандандырылған ба­қы­лау органының болуымен сипатталады. Конс­титуциялық сот төрелігі органы тек қана конституциялық-құқықтық істер­ді қарауға өкілетті. Германиядағы мұн­дай мамандандырылған органдар – бұл бастапқы және кейінгі конституция­лық бақылауды жүзеге асыратын Феде­ралд­ы Конституциялық сот. Бұл орган­ның өкілеттіктерінің көлемі өте кең. Ол федералды заңдар мен федера­ция субъек­тілері заңдарының Консти­ту­цияға сәйкестігі мәселелерін шешеді, Конс­ти­ту­цияның нормаларын түсіндіреді және Конс­титуцияның қайшылығына негіз­дел­ген заңнамалық актілердің күшін жояды.

Испаниядағы соттық-конститу­ция­лық бақылау органы конституция­лық бақылау жүйесіне ұқсас. Испания Конс­титуциясында конституция­лық бақы­лау өкілеттіктерін мамандан­дырыл­ған сот органы – Конституциялық сотына жүктелген. Конституциялық сотқа сұрау салулармен және шағымдармен өтініш жасай алатындар: Үкімет төрағасы, халықтың қорғаушысы, кемінде 50 адамнан тұратын депутаттар мен сенаторлар, дербес облыстардың өкілді және алқалы атқарушы органдары, соттар, ал конституциялық құқықтардың бұзылуына шағымдармен – азаматтар мен заңды тұлғалар, прокурорлар.

Шетелдердің мысалында конститу­ция­лық бақылауды жүзеге асыру тәр­тібін қарастыра отырып, ұсынылған бақылау модельдерінің екі мысалының (америкалық және еуропалық) ең тиімдісі еуропалық модель деп қорытынды жасауға болады, олардың арасында Германия мен Испаниядағы модельді ерекше атап өтуге болады. Бұл елдерде ол мамандандырылған бақылау органының – Конституциялық соттың болуымен сипат­талады, оның өкілеттіктері тек конс­ти­туциялық бақылау функцияларымен шектеледі.

Еуропалық жүйенің артықшы­лықтары:

- конституциялық құқықтары мен мүдделері бұзылған кез келген адам Конституциялық сотқа (маман­данды­рылған органға) өтініш жасай алады;

- конституциялық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын соттар конституциялық құқық бойынша мамандар болады, бұл шығарылатын шешімдердің біліктілігі мен құқықтық дәлдігін айқындайды.

Осылайша, конституциялық бақылау­дың негізгі міндеті конститу­циялық құ­ры­лыстың негіздерін қорғау және соның салдарынан азаматтардың құқық­тары мен міндеттерін қамтамасыз ету болмақ. Соттық конституциялық бақылау қолданыстағы заңнама нормаларының Негізгі Заңға сәйкестігін қамтамасыз етудегі неғұрлым пәрменді тетік. Конс­титу­циялық бақылау дәйекті және үздік­сіз даму жағдайында мемлекет пен қоғам­ның тұрақтылығын қамтамасыз етудің құралы болып табылады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, Конс­титуциялық сотқа Конституцияның үстем­дігін қамтамасыз етуге бағытталған конс­титуциялық бақылау функциясы жүк­телген. Бұл рөл тексеру, анықтау, белгілеу және Конституцияның норма­тивтік актілерінің сәйкессіздіктерін жою арқылы жүзеге асырылады, олардың барысында конституциялық бақылау органы анықталған сәйкессіздіктердің күшін жоюға құқылы.

Қазақстанның бүкіл аумағында және құқықтың барлық субъектілеріне қатысты Конституцияның үстемдігін және тікелей қолданылуын қамтамасыз ететін Конституциялық сот құру қажеттігі пісіп-жетілді. Қоғам Конституциялық сот арқылы мемлекеттік билік жүйесінің әрекеттеріне, оны жүзеге асырудың нысаны мен тәсілдеріне дау айтуға құқылы. Конституциялық сот миссиясының бірегейлігі оның тікелей міндеті саясатты заңға, саяси акциялар мен шешімдерді – конституциялық-құқықтық талаптар мен нысандарға бағындыруды қамтитын жалғыз мемлекеттік орган болуы керек.

Конституциялық сот мамандан­дырылған конституциялық бақылаудың ең жоғары конституция­лық органы болып табылады. Ол мемлекет­тік билікті шектеу және биліктің тепе-теңдігін, таби­ғи құқықтың жариядан үс­тем­дігін, Конституцияны заңдардан, құқық қағи­даттарын саяси және әкімшілік қалау­ларға қатысты қамтамасыз ету мақ­сатын­да құрылады.

Ержан ЕГЕМБЕРДИЕВ,

заң ғылымдарының кандидаты, Жоғарғы Сот жанындағы Сот төрелігі академиясының профессоры,

Руслан СҰЛТАНОВ,

заң ғылымдарының кандидаты, Жоғарғы Сот жанындағы Сот төрелігі академиясының доценті