Теңгенің нығаюы тегін емес...

2021 жылдың тамыз айынан бастап, екі елдің монетарлық саясатындағы түйісу нүктелері жиі байқала бастады. Бұл үдеріс бүгінге дейін жалғасып келеді. AERC Beta LLP бас директоры Ғалым­жан Айтқазин теңгенің Ресей валютасына немесе паритетіне қатысты баға­мының жай-күйі долларға қатысты айыр­бас бағамдарына тікелей байланыс­ты екенін айтады. Сарапшы айтқандай, Ресейдегі капитал қозғалысына және импорттың құлдырауына қатаң бақылау енгізілгеннен кейін рубль бағамы тұрақталып, нығайды. Сонымен бір мезгілде теңге-рубль жұбы баяу болса да күш ала бастады. Соңғы онкүндік­те теңгенің рубльге шаққандағы баға­мы 6,8-6,9 белгісінде саудаланады. Бұл – 1998 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.

Ғ.Айтқазиннің түсіндіруінше, қазақ валютасының рубльге деген тәуелділігіне салмақ беріп тұрған фактор – Ресей импорты. 2022 жыл­дың алғашқы тоқсанының көрсет­кіші бо­йынша Ресей импортының үлесі 35-40 пайызға дейін жеткен.

Теңгенің қатты құнсыздануы немесе кенеттен күш алып кетуінің түбегейлі себебі жоқ деген пікірді экономист Жарас Ахметов те құптайды. Теңгенің құнсыздануын һәм күш алуын Украина мен Ресей арасындағы жағдаймен салыстырып қарау дұрыс емес. Себебі Ресей өз экономикасын тығырықтан алып шығу үшін бір шешімге келеді. Теңгеге әсер ететін факторлар сол кезде нақтыланады.

«Қазір Ресей рублі қаржы саясатындағы ойын ережесін өзгерте алмайды. Себебі Ресей импорты­ның түбі қай елден шы­ғып жатқаны күмәнді. Одан бөлек, шетел технологиясы Ресей­ден кетіп жатыр. Ішкі жағдайын рет­теу үшін оларға кемі 2-3 жыл керек екені белгілі. Бұл бізге берілген мүмкіндік», дейді Ж.Ахметов.

Экономист 2014 жылы теңге­нің ерекше күшейгенін, екі ел арасындағы көлеңкелі сауда бақылаудан шығып кеткенін еске түсірді. Нәтижесінде, импорт көбейіп, экономикаға кері әсер еткен. Бұл теңгенің рубльге тәуел­ділігін тіптен арттырып жіберді. Ж.Ахметовтің айтуынша, рубль теңгеге қатысты әлсіреген жағдайда Ресей экономикасы өзін қалай ұстайтынын болжау қиын. Көрші ел тарапынан қант, бидай экспорты шектелді. Ендігі бағыт қай жаққа қарай ойысатыны белгісіз. «Теңге бағасы құлдырағанымен қазір қалпына келді. Бұл жағдайға жауап ретінде ештеңе істеудің қажеті жоқ. Рубль мен мұнайға тәуелді болуымыз – өз мәселеміз. Интервенция арқылы теңгені күшейте алмаймыз. Валюта бағамының эконо­микаға әсері аз. Ұлттық банк инфляцияны бақылауға алуы керек. Теңгеге қысым болғанына бір жылдан асты. Санкциясыз да бағам долларға шаққанда 500 теңгеге жетеді деген болжам расталды. Теңгенің қазіргі бағамы – уақытша құбылыс. Ақша-несие саясатын түбегейлі өзгерту керек», дейді Ж.Ахметов.

Экономист айтып өткендей, біздің проблема ЕАЭО-ға байланып тұрған жоқ. Одақтан шықсақ та Ресей мен Қазақстан арасындағы сауда тоқтамайды. Бізге басқа шешім қабылдап, жағдайды терең талдау керек. «Қазір ЕАЭО арасында қандай валютамен сауда жасау керек деген мәселе шешілген жоқ. Сауда-саттық теңге-рубльмен жүрсе де Ресей ұтады. Себебі ЕАЭО экономикасының басым бөлігі, импорт – Ресейдің үлесінде. Санкция салдарынан Ресей импорты еселеп өсуі де мүмкін. Бізге экономиканы әртараптанды­рып, ЕАЭО-дағы үлесті арттыру­дан өзге жол жоқ», деп түйіндеді Ж.Ахметов.

Экономист Шыңғыс Ергөбек­тің пайымдауынша, монетарлық саясат – ақша құнының өзгеруіне ықпал ететін бірден-бір фактор. Қазір елімізге рубль-теңге номиналды айырбас бағамының макропараметрін айқындап алу маңызды. «Рубль тұзағы» деп атауға болатын жаңа шарттар мен шектеулер не себептен пайда болды, оның Қазақстандағы монетарлық саясатқа әсерін қалай төмендетуге болады?» деген мәселелер Үкіметтің қар­жы­лық блогын да, Ұлттық банк­ті де тол­ғандыруға тиіс. Бұл сауал­дарға тиісті орындар бүгінге дейін толық жауап берген жоқ. Мо­не­тарлық саясаттың өзгеруі тауар­дың құндық құрылымына тіке­лей ықпал ететінін білу үшін сол са­ланың маманы болудың да қажеті жоқ», дейді сарапшы.

Оның айтуынша, Ресей өзінің саясатын валюталық таргеттеумен шектеуге тырысады. «Бірінші жағдайда, тұтыну мен инфляция өсетін болса, екінші жағдайда, инфляция денгейі төмендеп, тұтыну мөлшері азаяды. Нарық – өзін-өзі реттейтін құрылым. Бірақ Ресей, Қазақстан секілді мемлекеттердің жағдайында бұл қағида жұмыс істеуі бірқатар шарт пен саяси қажеттілікке байланысты реттеледі. Мемлекеттік бюджетті толықтыру қажеттілігі туындайтын болса, ұлттық валютаның арзандауына мүдделілік ұлғаяды. Онда бюджеттің жиналу деңгейі өте жоғары нәтижелермен аяқ­та­лады. Себебі бюджеттің кіріс бөлігінің біраз мөлшері экспорт­таушыларға байланысты, демек шетел валютасында келеді. Ресей – Қазақстан экономикасын­дағы ең ірі инвесторлардың бірі. Сондықтан бұл мемлекеттің моне­тарлық сая­саты инвестициялар көлеміне ықпал ететіні сөзсіз. Қарыз алу мүмкіндігінің жоғары болуы инвестициялардың көп болуына, ал төмен болуы керісінше әсер етеді. Бұл Қазақстанға қа­лай ықпал етеді, ол – бөлек мәселе. Бірақ кез келген экономика­лық процестің екі ұшы бола­ды. Моне­тарлық саясаттың қа­таюы қар­жылық нарықтағы тәртіп­ті нығай­тып, субъектілердің есеп­тілігіне оң ықпал етсе, либералды моне­тар­лы саясат инфляция мен эконо­миканың өсуіне мүмкіндік береді. Мәселе – «алтын ортаны» дұрыс таба білу», дейді Ш.Ергөбек.

Тәуелсіз қаржы сарапшысы Андрей Чеботарев теңгенің ны­ғаю­ы­на әсер етіп жатқан факторлар уа­қытша құбылыс екенін айтады. Мұны түпкілік­ті нығаю немесе ревальвация деп қабылдауға болмайды. Біз импорттың жарты­сын Ресейден аламыз. Яғни біз­дің сөрелердегі әрбір екінші шетел­дік өнім – Ресейдікі. Бұл ретте бір экономикалық одақта бол­ған­дық­тан, бұл тауарлардың ба­сым көп­шілігін рубльмен тө­лей­міз. Бас­қаша айтқанда, рубль – іш­кі на­рықта бәсі басым валюта. Бірақ дәл қазір рубльден іргені аулақ салуға мүмкіндік беретін жағдай туып тұр. Астық пен қант импорты шектелді. Тіпті көр­ші елдің автокөлік импорттау мүм­кіндігі де шектеліп тұр. Демек ЕАЭО шеңберіндегі импорт-экспорт үлесін қазақтың пайдасына шешетін сәт келді.

Қаржы сарапшысы рубль бағасы жасанды болып көрінетінін де айтып өтті. Ресейде импорт айтар­лықтай қысқарғандықтан, олар­ды жұмсайтын орын жоқ. Нәти­жесінде, долларға деген сұра­ныс төмен. «Қазір «долларға тәуел­діміз» деген мәселе тренд емес. Нарық құлдыраған кезде дол­лар­дың құны өседі. Тіпті ел ішінде нау­рыз айының басында долларды 520 теңгеден сатып алып, енді қа­шан өседі деп күтіп жүрген адамдар көп. Сарапшының айтуы­на қара­ғанда, бұл экономикалық емес, пси­хологиялық тәуелділік. Бұл тәуел­ділікке қарапайым ха­лық емес, ең алдымен, шикі мұнай экспортының артында тұрған мүдделі топ кінәлі.

«Теңге доллардың да, рубль­дің де қысымында тұр. Дол­лар қысымы – сырттан, рубль қы­сымы – ЕАЭО шеңберінде. Үкі­м­еттің ендігі шешімі экономиканы әртараптандыруға, импорттан арылуға бағытталуы керек», деді А.Чеботарев.

АЛМАТЫ