Қысқаш кім?

Дәлірек айтсақ, кітаптың «Ақ боз атты елес» деп атала­тын алғашқы бөлімі момын қазақты қырына алып келген Кеңес өкіметінің өкілдеріне қар­сы шыққан Қысқаш бандасы және оның айналасы туралы. Кітаптағы оқиға Пав­ло­дар өңірінде өрбігендіктен, жер­­гілікті өлкетанушылардан Қысқаш жайлы сыр суыртпақтап көрген едік, тұшымды жауап болмады. Сөйтіп, бұл тақырыпты мүлдем ұмытқанбыз. Алайда 2020 жылдың жазында Павлодар облысының мемлекеттік ар­хивінен ойда жоқта Қысқаш туралы дерек тауып алдық. Осылайша, оның өмірде болған адам екеніне көз жеткіздік.

Рамазан Тоқтаровтың романында айтылғандай, Қысқаштың ел ішіне таралған лақап есімінің бірі – Жындыкөбелек. Бірақ Қыс­қаш та азан шақырылып қой­ған есімі емес. «Исі Керекуде қарақшы-серілігімен аты шық­қан», «жүгіргенде тұп-тұтас болып кеудесі қозғалмайтын», «үсті-басы аппақ, ақ боз атқа жайдақ міне салып, ай астымен ағыза шабатын», «Қарқаралы-Баян жақта аты дабырайып тұрған» Қысқаштың неліктен бұлай аталғаны туралы романда мынадай үзінді бар: «Жайлауға кө­шіп бара жатқанда ошақ басында туа қалғасын Шүмшеуір қоя салыпты атын. Марқұм сол атына қатты намыстанып, оны айтып қалған адамды ат үстінен желкесінен қысып, мертіктіріп кетіп те жүрді». Алайда есіміне қатысты долбар ауыл арасында айтылатын әншейін әңгіме се­кілді. Өйткені Қысқаштың шын аты Ысқақ Сыздықов екені архив­тен табылған деректе нақты көрсетілген.

Кітаптан аңғарғанымыз, Қыс­қашты банды атандырған халық емес, жергілікті билік. Оны ұс­тауға шамасы келмеген соң, ел ішіне ылаң салып, іріткі жасады деген желеумен Қысқашты әрі оның айналасындағы жігіттерді «бандыға» балаған. Өйткені бандыны қолға түсіруге жауапты арнайы милиция отрядының қадамы әркез сәтсіз аяқталып отырған. Кітаптан үзінді келті­релік.

«Қысқаштың ішінен сауыт киіп жүретіні рас па еді? Ат үс­тінен атқанда ұшып түсіп, қай­та түрегеп жүре бергенін көр­гендер бар ғой», деп сұрайды ро­ман кейіпкері Қасен әкесінен. Қа­сеннің әкесі Ысқақ-Смағұл – Қысқаштың немере туысы. Ол баласына «Үстіне жібектен басқаны жолатпайтын жындыкөбелекке қайдағы сауыт? Көзіміз көрді, атқан оқ дәл жүрегінің тұсынан тисе де, құламай, ағызып шаба жөнелген. Бізге келгенде ол ер үстінде етпетінен сұлап жатыр», деп жауап береді. Одан кейінгі диалог былайша өрбиді:

« – Өлмеген бе?

– Оның өлгенін көрген ешкім жоқ. Бұ жолы да есінен танып қалған.

– Жүрегінен атса да ма?

– Бешпентінің кеудесінде бір уыс Мекалайдың күміс теңге­ліктері жүретін. Оқ соған тиген де, тайып кетіп бұғанасының басын жанап өткен.

– Ойпыр-ай, жанының берігі-ай! Оққағары бар екен де...»

Ысқақ-Смағұлдың «бұ жолы да» деп анықтап айтқанына қарап-ақ, Қысқашқа бірнеше рет шабуыл жасалғанын аңға­руға болады. Өкінішке қа­рай, немере туысы Ысқақ-Сма­ғұл да, оның ұлы Қасен де Қыс­қаштың – «орманға қарап ұлы­ған қасқырдың тұқымы» болған­дықтан, жергілікті билік тарапынан қыспаққа ұшырап, теперіш көрген.

Негізі, «ауылдың тентек серісі Қысқашты атқа қондырған – ашу». Орыстың тізе батырғанына көнбей, «момын елдің ішінен, желкесіне емес, жетесіне тиген­діктен, ашынған үркердей бір топ шыққан». Бұл қатарда Қыс­қаштан бөлек, «Өсербай, Жәмшид, Жалбақты, соңына қырық жігіт ертіп жүретін Бә­шерлен» секілді кеудесін намыс кернеген жігіттер болған. «Көргендердің айтуынша, Қыс­қаш бала сықылды ойыншы, салдырлаған ақ көңіл адам болатын. Әйтпесе, милицияға қо­сылып бүкіл ағайыны соңына түс­кенде де басынан аяғына дейін ақ киініп, ақбас атқа мініп, жауған оқтың астында жүріп серілік құра ма жай қарақшы?» «Қысқаштың қасқырлығы – бір уезд елді ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстағаны ғой. «Қысқаш келе жатыр» десе, орыс баласы тысқа шығуға қорқып, дәретін үйде отырып алады екен».

«Қысқаш туралы сойқан әңгі­мелердің қатты тарап тұрған кезі. Ақ киініп, ақ боз атпен шап­қанда сағымдай бұлдырап көрінбей кетеді екен. Ұстасқан адамының құлағын кесіп, көзін ойып алып жүре береді, өзі сіл­тегені қате кетпейтін мерген; отқа салса күймейді, суға салса батпайды. Бір айтыста – Қар­қа­ралыдан шыққан милиция отрядын ол жалғыз өзі жайлап, қырып салған да, бастығын Баянауылдың Қалпақтасына апарып, тұла бойын түтінге ыстап, тыр жалаңаш қоя берген. Енді бір айтыста – Қыс­қаш өз қолымен тышқан мұр­нын қанатпайды, мынау ит жоқта шошқа үрген заманда ха­лық Қысқаш құсаған серінің сарқытына да шөліркеп, оның есірік қылықтарының өзін оң көре бастаған. Қысқаштың жаман атын шығарып жүргендер – оны төңіректеген сасық кеуде жаман ағайындары; бір жақсы атқа мінсе, қырық бақсы үйде отырып сарнамай ма?»

Рамазан Тоқтаровтың қала­мы­нан туған «Бақытты құлдық­тың ақыры» романында там-тұмдап айтылатын Қысқаш жай­лы әңгімеден оның қандай адам болғанын аңғару аса қиын емес. Романды оқып шық­қан­нан кейін Қысқашты жазу­шы­ның қиялынан туған бейне – сол кездегі Кеңеске қарсы адамдардың жиынтық образы шығар деп ойлаған едік. Оның өткен ғасырдың басында ғұмыр кешкен адам екенін деректерден енді білдік.

Павлодар облысының мем­лекеттік архивінен тапқан Қыс­қашқа қатысты дерегіміз – Қыс­қаш бастаған бандының кө­зін жоюға шыққан отряд жұ­мысының есебі. Алты беттік есепте Павлодардан 10 адамнан тұратын отрядтың 2 шілде күні (жылы көрсетілмеген) түнгі екіде Қоянды жәрмеңкесіне бара жатқан көпес кейпінде жолға шыққанынан бастап баяндалады. Олар Баянауылды басып өтіп, 7 шілде күні Қояндыға жетеді. Алайда қанша күн қарауылдаса да Қысқаш қолға түспеген. Өйткені отряд жұмысы туралы есепте айтылғандай, Қысқаш өзін ұстау үшін Павлодардан арнайы отряд шыққанын күні бұрын естіп, біліп отырған. Демек ел ішінде оның жақтастары көп болған. Оның үстіне баяндаманың 6-шы бетінде есеп беруші отрядтың басшысы «Қысқаш кедейлерді емес, байларды ғана тонайды. Кедейлерге үнемі көмектеседі» деген ел ішінде жиі айтылатын әңгімені тексергенін баян­дай келіп, мұны өзі жоққа шыға­ра­ды. Жел тұрмаса шөптің басы қи­­мылдамайтыны анық. Де­мек Қысқаш кедейлердің де қам­қор­шысы болған.

Отрядтың есебінде 1925 және 1926 жылғы оқиғалар ай­тылады. Осыған қарап-ақ Қыс­қаштың аты мен атағы Кеңес өкіметі орнағаннан кейін шыға бастағанын бағамдауға болады. Ол Кеңес өкіметінің орнауына қарсы шыққан аз қазақтың бірі десек, ақиқаттан аса бір алшақ кете қоймаспыз. Өйткені жазушы Рамазан Тоқтаров өзінің «Бітеу жара» атты мемуарлық сипаттағы романында осы жайға қатысты мынадай бір үзінді келтіреді: «Жиырмасыншы жыл­дардың басында Керекуде Ке­ңес өкіметіне қарсы көтерілген әжептәуір толқу болады. Оның басы-қасында бір топ Қанжығалы жігіттері жүреді. Кейін олардың бәрі, бірі қалмай, атылып кеткен. Осы бүлікшіл топтың Ле­нинге жазған хатын Жүсіпбек Аймауытов құрастырып берді деген қауесет бар. Оның қауесет емес, шындық болуы әбден мүмкін. Олардың басшысын ұстап түрмеге әкеткенде ат айдаушы көшір менің әкемнің інісі Төлеш екен, жасырақ күнімде осы әңгіменің шет жағасын сол кі­сінің аузынан талай қабат ес­тігенмін».

Демек жазушы Төлеш аға­сының айтуымен Қысқаш жайын жақсы білген әрі оны романның бір бөліміне айналдыруы да тегін емес. Өйткені қисынға салсақ, жазушының ағасы Төлеш те «аты аңызға айналған» Қысқаштың тобында болуы әбден мүмкін. Рамазан Тоқтаров жеті жасқа толғанда әкесі Айып қайтыс болады да, болашақ жазушы дәл осы Төлештің қолында тәрбиеленеді. Қаламгердің жазуынша, Төлеш шынында да Кеңеске қарсы топтың бел ортасында жүретіндей тентек адам болыпты. «Бір көзі төбелестен кеткен Кішіағам ұсақ-түйекті кешірмейтін кәрі-зәрі мол өте қатал адам еді... Одан төңіректегі бар бала, тіпті кейбір үлкендердің өзі ыға жүретін», дейді Рамазан Тоқтаров «Бітеу жара» романында.

Міне, Қысқаш туралы Рамазан Тоқтаровтың кітаптарынан және архивтен табылған деректен бар білгеніміз осы. Көп­ші­­лік ара­сында Қысқаш пен оның айна­ласындағы Өсербай, Жәм­шид, Жалбақты, Бәшерлен жайын жақсы білетін жандар болса, ой бөлісе жатар деген ниет­пен осы бір шағын дүниемізді на­зар­лары­ңыз­ға ұсындық.

Айтпақшы, Қысқаштың «өл­генін көрген ешкім жоқ».