АЭС: Әлемдік және өңірлік тәжірибе

АЭС-ті негізінен дамыған елдер пайдаланады. Әсіресе Фран­цияның электр энергиясын өнді­рудегі АЭС үлесі – 69 пайыз. Бұл – ең жоғары көрсеткіш. Өзге ел­дер­дің де көрсеткіші төмен емес, Бель­гияда – 50,8, Швецияда – 30,8, Швей­царияда – 28,8, Оңтүстік Корея­да – 28, АҚШ-та – 19,6, Ұлы­б­ританияда – 14,8, Кана­дада – 14,3 пайыз. Дәл қазір АҚШ 92 реакторды пайдаланып отыр­са, Канада – 19, Қытай – 55, Франция – 56, Жапония 21 реактор бар.

Жалпы алғанда, атом энергиясын өндіру 2020 жылы пандемияға байланысты қысқа мерзімді құлдыраудан өтіп, қайтадан қарқын алды, 100 ТВт/сағ артып, 2021 жылы 2 653 ТВт сағат болды. 2020 жылғы пандемия кезіндегі құлдырауды есепке алмағанда, 2012 жылдан бері атом энергия­сын өндірудің серпінді өсуі байқалады. Сарапшылардың айтуынша, келешекте атом энергетикасы қарқынды дамиды және электрмен қамтуда басты рөлге ие бола бастайды.

Қазір әлемнің 18 елінде жалпы қуаттылығы 57,6 ГВт болатын 56 реактордың құрылысы жүргізіліп жатыр. Беларусь, БАӘ, Бангладеш және Түркия алғашқы АЭС-терін салуда. Тағы 5 ел – Эстония, Польша, Мысыр, Сауд Арабиясы және Өзбекстан алғашқы АЭС құрылысына қа­жетті инфрақұрылымды да­йын­дау кезеңінде. Чехия, Бол­гария, Франция, Мажарстан, Ар­гентина және Бразилия қо­сымша реакторлар салу бойынша жоспарлары бар екенін жария еткен.

«Жалпы, ядролық техноло­гиялардың белсенді дамуы бай­қалады. Бұл декарбони­за­цияның жаһандық бағытымен, сондай-ақ энергия тасымалдаушылардың тапшылығымен және Глазгодағы COP26 шеңберінде парниктік газдар шығарындыларын азайту жөніндегі елдердің міндет­темелерінің артуымен байланысты. 2008-2009 жылдардағы жаһандық қаржы дағдарысы және 2011 жылғы Фукусима­дағы ядролық апат кезіндегі құлдыраудан ядролық генерация белсенді түрде қалпына келуде. МАГАТЭ Орталық және Шығыс Азия өңіріндегі атом генерациясы ауқымының кеңеюін күтеді. Бұл өсімнің басты драйвері Қытайда қала береді. Алғашқы энергетикалық реактор Қытайда 1991 жылы салынды. 30 жыл ішінде ҚХР-да АЭС саны 55-ке жетті және тағы 15-і салынып жатыр», деп жазады Ranking сарапшылары.

Қазақстанда да АЭС салуға қатысты дайындық қызу жүріп жатыр. Қазір біз әлем­дік тәжі­рибені зерделеу кезеңін­деміз. Биыл маусымда еліміздің деле­гациясы Оңтүстік Кореяға барып, мемлекеттік органдармен, ұйым­дармен кездесті және салынып жатқан АЭС территорияларында болды. «Қазақстан атом электр станциясы» ЖШС мен Korea Hydro & Nuclear Power арасында ынтымақтастық және өзара түсіністік туралы меморандумға қол да қойылды. Бұдан бөлек, қазақстандық мамандар Франция, Түркия, Мажарстан елдеріне де сапар шекті. Бәрінің де мақсаты бір – АЭС-ті қалай салу керектігін танып, білу, тәжірибе жинау. Ал анықтап айтқанда, сапар барысында мына мәселелерге баса назар аударылды: реактордың технологиялық және жобалық шешімдері, инвестицияны қай­тару және қаржы тарту ме­ха­низмі, қадағалаушылық базаны да­мыту және қажетті кадрларды дайындау.

Инфографиканы жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»

Қазір Қазақстанда АЭС салуға 5 елдің – Қытай, Корея, Ресей, АҚШ, Францияның іргелі компаниялары қызығушылық танытып отыр. Олар қуаттылығы мен салыну технологиясы әртүрлі 13 нұсқа ұсынған. Солардың ішінен іріктей келе, қысқа тізімге 4 жоба кіргізілген: Оңтүстік Корея (KHNP), Қытай (CNNC), Ресей («Росатом») және Франция (EDF). Қазір бұл төрт компания­ға техникалық-коммерция­лық ұсы­ныстың өзектілігі, ұсы­ны­лып отырған жобаның алдын ала құнын білу бойынша қо­сымша сұраным жіберілген. Әлеуетті кандидат компанияға технологиялардың қауіпсіздігі және сенімділігі тұрғысынан аса жоғары талап қойылмақ. Алдын ала ақпаратқа сүйенсек, елімізде жалпы қуаттылығы 2,8 ГВт болатын екі реактор салынуы мүмкін.

Былтырдан бері электр энер­гиясының тапшылығы туралы жиі айтыла бастады. Қазір Қазақстанда электр энергиясы тұрғысынан профицит бар. Яғни энергия артылып қалып жатыр. Алайда бұл уақытша. Профицит үлесі біртіндеп төмендей бермек. Өйткені электр стансаларын­дағы жабдықтар түгел тозған, сала­дағы маман тапшылығы да ша­руаға қолбайлау. Оның үстіне көмірсутегі есебінен энергия өнді­ру экологияға зиян. Қор­шаған ортаны бүлдіріп отырған елге инвесторлар да қаржы салу­ға ықыласты емес. Ал АЭС таби­ғатқа залал келтірмейді. Алдын ала есептеу бойынша, АЭС жылына орта есеппен 8 млн тонна көмірқышқыл газының жалпы көлемін азайтуға мүмкіндік береді. Бұдан бөлек АЭС-тің салынуына байланысты аралас салаларда мыңдаған азамат жұмыс табады. АЭС-і бар елде ғылыми зерттеулер кеңінен дамып, ядролық медицина мен биофизиканың жолы ашылады.