Украинадағы қақтығыс бүгін әлемнің көп мемлекетін алаңдатып отыр. Әсіресе посткеңестік елдердің байырғы халқы Украина басындағы қиындықты терең сезінеді, оған абырой тілейді. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы бейбіт заманда әскери текетірестің болмау керектігін айтып, күш қолдануды салқын қабылдады. ДНР мен ЛНР мойындалмайтыны мәлім етілді. Ресей мен Украина қарым-қатынасындағы әскери қақтығысқа жеткізген жағдайлар туралы ойлану, оның ащы сабағына үңілу бәріміз үшін маңызды.
Тайтаң текетірес
Украина ұстанымы Ресеймен үнемі үйлесе бермейтін, еуропалықтарға жақын жолды таңдайтыны бірден белгілі болды. Ресей мен Украина қатынастарының тарихы терең де қайшылықты. Арғы тарихты айтпағанда, ХХ ғасырда әртүрлі мемлекетте тұратын украиндықтардың басын қосып, тәуелсіздікке қол жеткізу жолында олар отқа да, суға да түсті, жандарын аямады. 1929 жылы ақпан айында әртүрлі ұлттық ұйым бірігіп, «Украина ұлтшылдары ұйымын» құрды. Орыс қоғамы «националистер» деген ұғымға жағымсыз айдар тақса, украиндықтар «ұлтшыл» деген ұғымға патриотизм, отаншылдық деген жағымды мән береді. Әрине, Украина ұлтшылдары ұйымының пайда болуына кезінде Гитлер де назар аударады, болашақ Берлин мен Киев қатынастарына мән беріп, қаржылық және техникалық көмек те көрсетеді. Украиндықтар немістердің қолдауымен тәуелсіздік алып, дербес ел боламыз деп те дәмелі болды. Неміс фашистері болса, украин патриоттарына атүсті, қамқорсынып қараған. Батыс Украина кеңес одағына қосылған тұста да, «Украина ұлтшылдары ұйымының» басшылары Мельник пен Бандера Украина мемлекеттілігіне немістердің көмегімен қол жеткіземіз деп есептегенімен, немістер Украинаның дербес мемлекет болуға деген идеясымен келіспеді.
1941 жылы шілде айында Германия Бандера мен Стецьконы, кейін басқаларын қамауға алды. Неміс әскери басшыларына бағынбаған Шухевич, украиндықтар тобы «Украина көтерілісшілер әскерін» құрып, Карпат тауына кетіп, немістермен де, кеңес әскерімен де соғысатынын жариялады.
Украина тарихшыларының айтуынша, украиндықтар екі алпауыттың ортасында, неміс фашизмі мен Ресей большевизмінің қысымында болды, бейнелеп айтқанда екі оттың арасында қалды. Бұл ізденіс, қарбалас, сергелдең көз алдымызға Алаш қайраткерлерінің ақтар мен қызылдардың арасындағы азапты таңдауын еске салады. Украиндықтардың екі пәленің кішісі Германия деп те ойлаған кездері болды деп жауап берген.
Украиндықтардың басым көпшілігі кеңес өкіметі тұсындағы тарихты кеңестік, большевиктік билікті бүгін де оккупация деп бағалайды. Украина тек тәуелсіз жағдайда ғана еркін дами алады, сондықтан Бандера және басқалардың күресі ұлт-азаттық қозғалыс деп бағаланады. Украина да кеңес одағында геноцидке ұшырады. НКВД жазалау отрядтарының халықты қырып-жоюы, 1932-1933 жылдардағы ашаршылық – соның куәсі. Украина да біз сияқты еш уақытта Ресеймен тең болған жоқ, оның отары болды, олардың қарым-қатынастары метрополия мен отарланған елдердің қарым-қатынастары еді. Сондықтан украиндықтар «Кеңес одағын Отанымыз деп айта алмаймыз» деген пікірде. «Украиндықтар Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, кеңес одағын қорғаған жоқ, олар Украинаның тәуелсіздігі үшін күресті» деген ой әбден санаға сіңген.
1960 жылдары Кремльге Украинаның кеңес одағынан бөліну, орыстарды шеттету туралы материалдарды таратып жатқаны белгілі болады. Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті украин ұлтшылдарынан (шындығында олар патриоттар) тазалау туралы Саяси бюроға талап қояды, бірақ бұл құжат талқыланбай құпия жағдайда қала береді. Әдебиетші И.М. Дзюба «Орыстандыру ма, әлде интернационализм бе?» атты еңбегінде орыстандыру саясатының украин ұлтына қауіп төндіріп, интеллигенция мен жастарды қуғын-сүргінге ұшыратып жатқанын айтып, 1937 жыл қайталануда дейді. Украина басшылары, әсіресе сол кездегі бірінші хатшы П.Е.Шелест, басқалары да кейде ашық, кейде жасырын патриоттарды қорғайды. Ешкім ұлтына қарай кемсітпейді, орыстар да тең құқылы деп жоғары жаққа ақпарат береді. Дегенмен Кремль П.Шелест пен И.Дьзюбо күш алып кете ме деп сескенеді. Бұл мәселе созыла келіп, 1972 жылы 30 наурызда Саяси бюрода талқыланады. Талқылау жоғары саяси элитаның ұлт мәселесінен мағлұматы өте таяз екенін көрсетеді. Ақыры П.Шелестті Мәскеуге жұмысқа ауыстырады. Осылай украиндардың тәуелсіздікке кезекті ұмтылысы бәсеңдеді. Ал П.Шелест украиндықтарды жазадан қорғап қалды («Литературная газета», №39, 28 қыркүйек-қазан, 2022 ж).
Соңғы жылдары орыстармен діні, тілі жақын болгарлар, басқа да бұрынғы Шығыс Еуропадағы социалистік елдер орыс большевизмін сынға алып, кеңес әскеріне оккупанттар деген баға береді, себебі социализм оларға зорлап таңылды деп бағалайды. Балтық жағалауындағы елдер де осындай пікірде. Сөз жоқ, Ресей қоғамының басым көпшілігі қарама-қарсы пікірде. Украиндықтардың біразы үшін Бандера ұлттық батыр тұлға болса, орыстар үшін фашист (Баринов И.И. Воображаемая история (Украинский национализм, Третий рейх и современная украинская историография) //«Общественная науки и современность», №1, 2013.-174-175 с.).
Дегенмен осындай қарама-қарсы пікір Ресейде генерал Власов туралы да қалыптасқан. Мәскеудің бұрынғы мэрі Гаврилл Попов «Власов Отанын сатқан қылмыскер ме?» деген сауалға: «Для меня патриотами России являются и маршал Жуков, и генерал Власов. И те, и другие. Просто они по-разному любили родину». Әр ұлт өз елін өзінше сүйеді, ардақтайды, оны басқа ұлттық өлшемімен бағалауға болмайды. Украиндықтардың басым көпшілігі Ресейге сақтанып қарайды, іргені аулақ салуды мақұлдайды. «Таможенный союз» – это «Таежный союз», дөрекі, жабайы орыстардың қолтығына тығылып, құшағына ену деп есептеді.
Екінші жағынан, кеңес дәуірінде Украина кеңес өкіметінің экономикасына, әсіресе Ресейге араласқаны, сіңіскені, өзара байланысы мен алыс-берісі соншалықты, олар бір-біріне тәуелді. Ресей қалайда Украинаны Кеден одағына, кейін Еуразиялық одаққа икемдеуге тырысты, газдың бағасын көтеріп қысым жасады. Украина тауарларының Ресейге өтуіне түрлі тосқауыл да қойды. Ресей православ дінін де идеологиялық қару етіп, Украинамен тегіміз бір, рухани мұрамыз, дініміз ортақ, біз бір халықпыз деген идеяны тықпалап, тіпті украиндықтардың дербес ұлт екендігін, оның тілін мойындамады.
Кеңес заманында Украина әлеуметтік-экономикалық жағынан Ресейден кейін екінші орында болды. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін Украина экономикасы да терең дағдарысқа ұшырады, жұмыссыздық, кедейшілік жайлады. Дағдарыстан шығу жолын халықтың басым бөлігі еуроинтеграциямен байланыстырды. Бірақ Украина билігі өз таңдауын жасауға асықпады. Соңғы кездері сергелдеңге түсті, абыржыды, сенделді, біресе Ресейге, біресе Еуропаға табан тірегісі келді. Ең соңғы сәтте Ресейге сүйене бастағанда, еуроинтеграцияны қолдайтындар қарсылық көрсетті, оқиға одан әрі өрби түсті. Украиндықтардың патриотизмі де кейде басбұзар сойқаншылыққа, сотқарлыққа ұрындыруы мүмкін екені аңғарылды. Қыза-қыза келгенде майданға шыққандар 12 миллиондай орыс халқы өкілдерінің құқын шектеуге байланысты ұрандар айтып, елдің бір шамасын мазалады. Шығасыға иесі басшы дегендей, шекесі қызып, ұрынуға себеп іздеген Ресей билігіне қолайлы жағдай туды. Харьков, Херсон, Николаев, Запорожье, Севастополь, Днепропетровск, Луганскіде халық дүрлікті, толқыған Қырым Автономиялық Республикасы тікелей Ресейдің ықпалымен жедел қарқынмен референдум өткізуді қолдап, Ресейге қосылуды мақұлдады. Мұның саяси астары, құпиясы көрініп тұрды.
Қырымды Ресейге қосып алғаннан кейін, Ресей «арнайы әскери операция» деген атпен Украинаның біраз жерін басып, оны Ресейге қосып алу саясаты Еуропа елдерінде Ресей билігіне, жалпы азаматтық қоғам туралы жағымсыз пікір туғызды.
Бұрында Ресей қаншалықты демократиялық елге айналды деген сауал жиі қойылатын, енді ресейліктердің бірқатары, еуропалықтар Ресей демократиялық құндылықтарға мән береді деген сенімде болды. Бірақ ол сенім тез сейілді. Батыс елдері Ресейдің саяси табиғаты, болмысы өзгермеген империялық мемлекет болды, солай болып қалды деп есептейді. «Ресей – өркениетті ел емес, дөрекі, тұрпайы, тек күшке ғана сенетін, демократиялық құндылықтардан алыс, өз халқын да, басқаларды да тек күшпен басатын, тоталитаризмнен, империялық мұрадан арылмаған ел. Ресей – мықты армияға, арнаулы қызмет органдарына ғана сенетін мемлекет. Және бұл тек биліктің ғана емес, барлық ресейліктердің санасына сіңген психология» деушілер аз емес. Бұл да – шындықтан аулақ пікір, ресейліктердің барлығы бірдей емес, демократиялық пікірдегілер мен билікті ажыратқан жөн. Украинадағы жағдайға Ресейде алаңдаушылық өте жоғары. Соңғы әлеуметтік зерттеулер бойынша Ресей Федерациясының қарулы күштерін қолдау басым, бірақ әртүрлі демографиялық, әлеуметтік топтарда ол бірдей емес. «Келісімге келу керек» деушілердің саны да өсіп келеді.
«Әскер күшімен құрылған империялар әскер күшінсіз өмір сүре алмайды» деген ХVІІІ ғасырдағы француз философы Шарль Монтескье сөзінің мәні бүгінде өткір. Тіпті кеңес заманындағы интернационалистік идеологиямен салыстырғанда ілгерілеу емес, кертартпа күштер алға шықты. Ресейде әлі де азаматтық қоғамның ауылы алыс, ресейліктердің, әсіресе орыстардың басын қосу үшін бір сыртқы қауіпті қалайда ойлап тауып алу қажет болады. Мысалы, Мәскеудегі үйлердің жарылысын, шешен соғысын, міне, Украинадағы оқиғаны да бұқаралық ақпарат құралдары орыс мәселесін қоздыруға жақсы пайдаланды деушілер көп емес. Ағылшын жазушысы Оруэлл айтқандай, Ресей сияқты мемлекетке кім болса ол болсын сырттан жау, қауіп төніп тұр деп елдің басын біріктіру маңызды. Ұлыдержавалық идеяны жау келіп қалғандай орыстың санасына сіңіре беру керек. Ресей әлі де бұрынғы империя тарихына көзқарастарын қайта қараған жоқ, империядан үміті де үзілген жоқ. Ресей территория жағынан ұлы держава, ал технология жағынан артта қалған ел. Поляк ғалымдарының айтуынша, Ресей азаматтарының біразы өздерін кеңес империясының құлағанына қарамастан, «совет елінің тұрғынымыз» дейді. Осы ұлы державалық астамшылық, ескіні көксеу ресейліктердің бүгінгі заманға икемделуіне үлкен кедергі болып отыр (Данилова Е.Н., Ядов В.А. «Россия и поляки в условиях общественных перемен».// «Социологические исследования», №7. 2007.- 26-27 с.).
Сыралғы сабақ
Ал Ресейдің өз ғалымдары не дейді? Ғалымдарды айтпастан бұрын мына бір мәселеге назар аударғым келеді. Ұлы орыс ақыны А.С.Пушкиннің астам сөздері аз болмаған. Кавказды зар еңіреткен генерал Ермоловты қолдап: «Кавказ, сен көн: кінәз Ермолов келеді!», деген.
Тек кінәз П.Вяземский шын көңілінен ұлы ақын болса да, Пушкинді сынап: «Поэзия бас алғыштардың одақтасы емес!» деген.
Ресей ғалымы И.В.Малыгина өз еліндегі әсіреұлтшылдықты былайша сипаттайды: «Еліміздегі ұлтшылдықтың аясы аса кеңейді: тұрпайы идеядан рухани нәзік формаларды насихаттауға дейін. Қоғам фашизмнің белсенділігінен шошып отыр» («Общественные науки и современность». №1. 2004.-156 с.). Солай болса да, Ресей билігі Украинада фашизм бас көтерді деп, әскер кіргізуге дейін барды. «Украинадағы орыстарды қорғаймыз» дегені жай сылтау ғана. Украинада экстремистік ұрандар айтылғанымен, тұтастай украиндық орыстардың өміріне ала-бөле қауіп-қатер төнген жоқ. Өкініштісі, ұлт мәселесінде асау мінез танытып, Ресейдің ойын жүзеге асыруға өздері де түрткі болды.
Өкініштісі, «Ресей үшін мемлекеттер арасындағы шекара жай ғана жорамал сызықтар екені, халықаралық заңнамалар, келісімдерді орындау міндетті қағидалар емес екені белгілі болды», дейді сарапшылар.
Орыс журналисі В.Ципков фашизм туралы мынадай пікір білдіреді. «Фашизмнің тамыры отарлау заманынан, сол замандағы саяси психологиядан басталады. Адольф Гитлер ешқандай жаңалық ашқан жоқ, тек отарлаушылардың алыстағы отарланған елдердегі адамдарды қорлау тәжірибесін Еуропаның қақ ортасында еврейлер, славяндар, сығандарға қолданады».
Осы тұрғыдан автор адамгершілікке жат қатыгездік тек еуроотарлаушыларына тән емес, отарлаушылықтың табиғатына, орыс отарлаушыларына да тән дейді. Олардың бойында бұрынғы халықтарға қауіп-қатер жатыр. Украинадағы орыс билігіне қарсылық большевиктер мен ресейлік биліктің зорлық-зомбылығынан туған. Ресейдің Грузия, Украина, Молдавиямен соғысы Ресейдің олардың ішкі ісіне араласудан, отарлау саясатының жалғасуынан болып отыр («Литературная газета», №21, 1-7маусым, 2016 ж.).
Украинадағы соғыстағы сәтсіздіктерін Ресейдің қарулы күштері «біз Украинамен емес, НАТО-мен соғысып жатырмыз деп ақталады. Шындығында, Украинада Альянстың бірде-бір сарбазы жоқ.
НАТО 30 елді ұйымдастырып, сол елдердің ғана қауіпсіздігін қорғайды, Украинаға қару-жарақпен, әскерінің даярлығын жетілдіруге көмектеседі.
Ресей Қарулы күштері бүгін украиндықтарды жылусыз, жарықсыз, сусыз қалдырып, қыста қырып-жойып, қалғандарын Еуропаға босуға мәжбүрлеуді көздейді. Бұған ел халқы қарсы тұрды. Бейбіт елді қорғайтын алдыңғы шептегі сарбаздар сияқты халықтың қандай да қиындықтарға дайын екенін дәлелдеп келеді. Қиын жағдай елді біріктіре түсті.
«Орыстарды, орыс тілділерді қорғаймыз» деп әскердің күшімен басып алу мүмкіндігі, көне грек аңызындағы Дамоклдың басындағы бір тал қылға ілінген өткір семсерді еске салады. Қыл үзілсе, семсер мойынды қиып түседі. Үнемі төніп тұрған қауіп-қатер жағдайында біз де өмір сүріп келдік және сүре береміз. Бұл – қазақтың талайына жазылған тағдыр. Осы тұста ХХ ғасыр басындағы Мексика президенті Порфирио Диастың «Сорлы Мексика! Қаншалықты сен Құдайдан қашық болсаң, соншалықты Құрама Штаттарына жақынсың!» деген зар мен мұңға толы сөзі еске түседі.
«Қасқырдың ойлағаны – арамдық, қойдың ойлағаны – амандық» дегендей, қазақ та өз басының есендігін ойлайды. Ең бастысы – қасақана, арандатушылық әрекеттерге, лаң салушылардың жетегінде кетпеу. Сырттан дем беруші, қолдап, қорғаушы күштер ел ішінен ыдыраса, жікке бөлінсе ғана күш алады. Біз кейде «ұлтаралық қатынастардың моделін таптық, сүттей ұйып отырған елміз» деп, кеңес заманындағыдай «келісім ортақ құндылықтарға айналды», «қазақстандықтарға төзімділіктің жоғары деңгейі тән» деп үлкен мінбелерден ұрандатып жаттық. Бұл жаттанды сөздер барлық жерде қайталанды. Ал келеңсіз жағдайлар болса, ол тек сыртқы күштердің ықпалы, әсері дейміз. Бұл – барлық пәлені өзінен гөрі сырттан, империализмнен іздеп, ішкі жағдайды терең талдамаған біздің кешегі төркініміздің тәжірибесі. Бұл кеңес менталитетін еске салады.
Қаңтар қасіреті негізінен қазақтың тағдырына байланысты болды, диаспоралардың этномәдени орталықтары үнсіз қалды, «бұл қазақтың ішкі мәселесі» деп ойлағандай. Саясаттану ілімінде «үнсіздік спиралі» деген заңдылық бар. Қазақшалап айтсақ, шын пікірін ішіне сақтау, ішінде, ыза, өкпе, кек бықсып жатса да, үндемей иіле беру. Неміс саясаткері Элизабет Нюэль-Нюманның айтуынша, адам өз қауымдастығының азшылығын сезініп, айыпты болудан, сыннан сақтанып, ойын толық айта бермейді. Оны шетелдегі қазақ диаспорасы да, біздегі көптеген диаспора өкілдері де біледі. Кейбір диаспора өкілдері жылтырақ позиция ұстанып, ұлт саясатын қолдағандай көрінгенімен, іштей өз пікірі, өлшемі бар. Өз жағдайына, отбасына, жұмысына тікелей қауіп жоқ болса да, сақтанып жүреді. Ал қолайлы жағдай келгенде «тілі шығады», ниеті белгілі болады. Оның жолы әрмен, бірақ солтүстік облыстарда сепаратистік қозғалыс белең алса, қандай уәж айта алады? Қазақ қоғамының бүгін сақтанатыны сондықтан. Дегенмен «Қырымды алды, енді кезекте Қазақстан тұр» деп психикалық дағдарыс туғызуға, елдің құтын қашыруға тырысатын күштер бар.
Бұл жерде біз диаспора өкілдеріне сенімсіздік, күмән туғызудан алыспыз. Олар екі дүниенің, екі елдің, туған жұртымен өмір сүріп жүрген елінің арасында үнемі салыстырып, екеуінің де тілегін тілейді, кейде тіпті қиын таңдау жасау алдында тұратынын айтып отырмыз.
Тағы да бір проблема ойландырады. Біздің диаспора азаматтарының арасында қазақша сөйлей де, оқи да, жаза да білетіндер, білімді, парасатты интеллектуалдар көп, соларды жоғары билікке, саяси элитаға, әсіресе гуманитарлық жағынан біліктілерді көбірек тарту керек. Президент Қасым-Жомарт Кемелұлының көрші елдердегі саяси арандатушылардың әрекетіне назар аударғаны белгілі. Оларға тойтарысты қазақ азаматы бергеннен гөрі, аса беделді диаспора өкілдері жауап бергені тиімді.
Қазақ отаршылдық үшін тұтастай орыс халқын кінәлаудан аулақ. Орыстың отарлау саясатының түрлі теперішін, азабын, тепкісін көрген қазақ отарлаушы билікті мірдің оғындай сөздерімен сынаған. Қазақтың бүгінгі айбалтасы – сақтығы, қырағылығы, ұйықтап жатқан жыланның құйрығын басып, астамшыл, ұрынуға сылтау іздегендерге себепші болмауы. Ресей сияқты жақын көршімен сыйласу, араласу, тиімді экономикалық қарым-қатынаста бола тұра, өз мүддемізді, тәуелсіздігімізді сақтай білу – біз үшін табиғи жағдай. Бүгінгі заман өте шебер, сақ көпвекторлы дипломатия жүргізе отырып, асқан шыдамдылықпен сан қилы қайшылықты шешуге, үйлестіруге икемдейтін уақыт. Сонымен қатар ішкі және сыртқы саясатымызда дербестігіміз ұнамайтындардың қытығына тимей, ызасын келтірмей, екінші жағынан, өз ұпайымызды жібермейтін жолды қайта-қайта анықтаудың, нақтылаудың қажеттігін Украинадағы жағдай қатаң ескертіп отыр.
Амангелді АЙТАЛЫ,
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің профессоры,
философия ғылымдарының докторы
АҚТӨБЕ