Қаралы қаңтар хроникасы

Ашық ақпаратқа сусап отырғанда мемлекет және қоғам қайраткері Жақсыбек Құлекеевтің «Қаңтар оқиғасы: Ақорда үшін күрес» атты саяси-танымдық және қаңтар оқиғасын саралаған кітабы жарық көрді. Расында, қаңтардың қанды хроникасын білу ешкімді бейжай қалдырмайды. Сондықтан халықты шындыққа жетелейтін ақпарат қажет.

Кітап үш бөлімнен тұрады. Автордың көзі қарақты, ірі математик ретінде логи­калық құрылымға жүгінгенін бірден байқауға болады. «Жоқтан – бар бол­майды». Мұны осы қаңтар текетіре­сінің логикасынан түсінесің. Бұл ұғым би­лік транзитінің жүзеге асырылуымен бай­ланысты қарастырылған. Осы арқылы қаңтардың басталуының ішкі архитек­тоникалық логикасын түсіне аласың.

Ж.Құлекеев 2017 жылғы 16 қыркүйек­ті «Дәл осы күні болашақ Президенттің кім болатыны анық шешілген еді», деп жазады. Сол күні Қ.Тоқаев Сенат төра­ғалығына қайта ұсынылды. Автордың пайымдауынша, «Сенат төрағалығына қайтып тағайындалуы оның әлеуетті Президент екенін біреу байқады, біреу байқамады».

Рас, саясаттың жанында жүрген адамдардың бәрі мұны үлкен саяси өзгеріс­тің басы деп ұқты. Осы ойға бәріміз де келгенбіз. Өйткені билікке келу мен кетудің өзіндік жолы бар.

Бірақ кілтипан осы жерде бірден бай­қал­ды. Мұны көзі қарақты адамдардың бәрі сезді. Себебі Елбасы, Тұңғыш Прези­дент Сенатқа өзі келмей, Президент әкім­шілігінің басшысы Ә.Жақсыбековті жіберді. Ол Назарбаевтың Сенатқа жол­даған ұсыныс-хатын оқып берді. Осы де­ректерді келтіре отырып, Ж.Құлекеев Қ.Тоқаевтың кәсіби саясаткер және дип­ломаттық қасиеттерін даралап, сипаттайды.

«Тұңғыш Президенттің арғы ойын түсінген ол өзіне артылған сенімге селкеу түсірмей сөйледі», деп Қ.Тоқаев сөзін мысалға алады. «Мемлекет басшысының салиқалы, көреген саясатын іске асыру – мен үшін әрқашан жауапты және зор мәртебелі міндет. Президенттің сенімін ақтауға бар күш-жігерімді жұмсаймын».

Сөзді айту бар да, оны орындау бар. Сөзіне берік Қ.Тоқаев жолына, уәдесіне берік болды. Саясаттағы ұстаным – қызуқандылықты қаламайды. Сонда ғана салмақты шешім қабылдауға болады.

Осы кезеңде ақпараттық шабуыл бас­талды. Оның саясаттағы рөлін төмендету бағыты жүргізілді. Мұны Ж.Құлекеев ашық және ашып жазады. «Қазақстан дипломаттарының көш басшысы десе, енді біреулер «Назарбаевтың көлеңкесі» деп сипаттады. Мұндай материалдарды өзіміз де сан мәрте оқыдық. Кезінде өзім де «Тоқаев – Назарбаевтың көлеңкесі емес», деген мақала жазғанмын.

Бұл кезеңде Қ.Тоқаев жоғары беделге ие болды. Автор «Кремльдің саяси элитасы» оны «Еуропалық деңгейден де жоғары дипломат», деп жазды. Мұндай теңеулер біреулерге жақты, біреулердің шамбайына батты. Бірақ уақыт керуені кері айналмайды.

Н.Назарбаев Қ.Тоқаевтың канди­датурасын қолдады және мұндай тоқ­тамға қалай келді? Бұл сұраққа да жауап­ты Ж.Құлекеевтің кітабынан табасыз. Әри­не, ізбасар ең сенімді, адал тұлға болу керек. Н.Назарбаев тәжірибелі саясаткер ретінде көп екшеп, көп саралап, Тоқаевтың кандидатурасына тоқтады. Неге? Автор бұл сұраққа «Басқалардың адал­дығы бір төбе де, оның адалдығы бір төбе еді», деп жауап береді.

Міне, осылай Ж.Құлекеев қаңтар оқи­ғасының қанды хроникасын асықпай ашып, Қ.Тоқаевтың саяси портретін жа­сайды. Ол Мемлекет басшысының шешім қабылдауға асықпайтын мінезі­нен жақ­сы­лық нышанын көреді. «Иә, ақылды адам­ның шешім қабылдауы қашан да қиын. Ақылсыз адам тез шешім қабыл­дайды. Ал ақылды жеті өлшеп, бір рет кеседі».

Кітапты оқыған сайын оқиғалар тізбегі жетектеп, өзіне қызықтыра түседі. Бір тақырып екінші бір тақырыпты ашып отырады. «Жабық спектакльдегі жүйе соғысы» атты тақырыппен берілген сараптама мақаладан билік транзитінің оңай болмағанын, теке-тірестің қалай басталғанын білесің.

Автор 2019 жылды «Саяси тоқырау­дың шегіне жеткен кезі еді. Н.Назарбаев өз еркімен кетті», деп жазады. Қ.Тоқаев таққа отырды. Меніңше, ол тақ үшін күрескен жоқ. Тақты еңбегімен, үлкен саяси мектептен өткендігімен, халқына адалдығымен жеңіп алды.

«Бірақ іле-шала спектакльдің екін­ші бөлімі басталып кетті», деп жазады Ж.Құлекеев.Ол не спектакль? Көкей­де жүр­ген ойларымыз тоғысты. Сая­си элита мойындағысы келсе де, кел­месе де, ол Қазақстанда орнаған қос билік­тің орнығуы еді. Ж.Құлекеев оны «билік синдромы» деп атапты. Шын­ды­ғы – сол. Президент пен Тұңғыш Пре­зидент, Елбасы мәртебесі және Қауіп­сіздік кеңесінің төрағасы болуы Н.На­зар­баевтың заң жүзінде биліктің белгілі бір бөлігін өз қолында ұстап қалуына мүмкіндік берді.

«Консенсунс» деген ұғым бар, – деп жа­зады Ж.Құлекеев. – Жабайы түсін­дірсек, биліктегілердің жақсы мағынада бір-бірі­мен ымыраға келуі. Дәлірек айт­сақ, консенсус – спектакль. Драма десе дұрыс болады. Дей тұра, консенсус еш­қашан да трагедия жанрында жазылмайды».

Кітап осылай қаңтар оқиғасының логикалық, хроникалық жолының қалай басталып, қалай аяқталғанына жа­­уап береді. Одан әрі автор «Қазақстан синдромының» сырын ашады. Одан «Халқын сүйген тұлға қуыршақ болмай­ды», деген тарауға ауысады. Осы тарауда Қ.То­қаевтың толыққанды саяси кес­кін-келбеті көрінеді. Міне, автор осы туралы ойлы, нанымды пікір қо­сады. «Қ.Тоқаев дұрыс мемлекеттік саясат құра білетін, сол саясаттың адам бостандығы мен игілігі үшін, тұрақты дамуы мен өркендеуі үшін, барлық алғышарттарды қамтамасыз ете алатын тұлға екенін тағы танытып үлгерді», деп жазады автор.

Қ.Тоқаевтың саяси платформасын ашып көрсетіп, принципті саяси эко­но­микалық бағыттарын саралай келе Ж.Құлекеев: «Мемлекет нарықтық экономикаға араласпауы керек. Әрине, мемлекет табиғи монополистердің жұмысын реттеуі қажет», деп ой түйеді.

Қазір Қ.Тоқаев жүргізіп отырған саясаттан «жаңа форматтағы» президенттің бейнесін көргендей боламыз. «Тоқаев таңдаған жол», «Алғашқы жылдан аршынды», «Қайта жүктеу процесі», «Реформа жылының резонансы», «Қаңтарға ұласқан өліара» атты тараулар Президенттің Жаңа Қазақстан құру жолындағы эволюциялық өсуінің қиын да, сындарлы жолдарының табиғатын тануға мүмкіндік береді.

«Шыдамның да шегі бар. Жоғары­да айтқан жеке тайталастарды жойма­ған­дықтан да, оның арты ең үлкен, ең бас­ты қақтығысқа – халық пен билік ара­сындағы қақтығысқа яғни қан тө­гілуге ұласып кетуі мүмкін», дейді Ж.Құлекеев. Рас, қаңтар оқиғасы ке­зінде жұрт түрлі пікірде болды. Прези­дент Қ.Тоқаевтың сөзін жан-жаққа тарт­қандар да кездесті. Мәселенің байы­бына бармай, күйе жағуға тырысқан адамдардың да болғаны жасырын емес. Оған тарих, заман лебі куә.

Кітаптың екінші бөлімі «Қаңтарда» деп аталады. Жоғарыдағы сұрақтарға осы тараудан жауап табуға болады. «Қаң­тар оқиғасы шын мәнінде қазақ еліне сын болды. Иә, ұлттың, егемен­дік­тің, тәуелсіздіктің басына түскен қара­лы қаңтар тарихымыздың ХХІ ға­сырдағы ең азалы күндері болып қал­мақ». Бұл сойқанның сыры неде? Жаңа жылдың басында тып-тыныш еліміздің шырқы бұзылды. Оның бәрі Ж.Құлекеев кітабының логикалық арнасын ашады. Сондықтан да Қасым-Жомарт Тоқаев­тың билікке келу сәтінен бастап қаралы қаңтарға ұласқан теке-тірестің кілті табылғандай.

Ж.Құлекеевтің жазуына қарағанда, 4 қаңтарда құзырлы органдардың мәліметі бойынша ереуілшілер саны 37 мың адамға дейін өседі. Тіпті автогаз бағасы 50 теңге дейін түсіріледі. Бірақ толқу басылмады. Бірте-бірте саяси талаптар қойыла бастайды. Дәл сол күні, «шерулер бейбіт сипаттан арылып, бүлікке ұласты».

Кітаптың құндылығы – деректілігінде. Мұндай ақпараттар, ашық ақпарат көз­дерінде жариялана бермейді. Ақпарат алудың әртүрлі жолы бар. Автор осы цифр­лардың сырына үңіледі. Осылай өмір­шең сұрақтарға жауап таба бастайсың.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елімізде қалыптасқан жағдайға байланысты мәлімдеме жасағанын бәріміз білеміз. Мемлекеттік ғимараттарға шабуыл жасала бастады. «Бұл өрескел қылмыстық әрекет», деп жазады автор.

Президент халықты сабырлыққа, жалған ақпаратқа сенбеуге шақырды, халықтың заң алдындағы өтініштері мен талаптары ескерілетінін, тиісті шешімдер қабылданатынын айтты. Шұғыл шаралар қабылдау сәті келді.

Әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін шұғыл шешім қабылданды. Кітаптағы мысалға жүгін­сек, азық-түлік, бензин, дизель, сұйы­тылған газ бағасына 180 күнге мем­лекеттік реттеу, ал коммуналдық тариф­терді көтеруге 6 айға мораторий енгізді. «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» заң әзірлеуді тапсырды. «Қазақстан халқының қорын» құруды жүктеді.

Қысыл-таяң шақта Президент Қ.Тоқаев халыққа екінші мәрте Үндеу жариялады. Ашығын айту керек, қаңтар қантөгісінің мақсаты мен мүддесі айқын болды. Бұл туралы Мемлекет басшысы мәлімдеді. Президент Қ.Тоқаев сөзі Ж.Құлекеев кітабында тұр: «Мақсаты – мемлекеттік институттарды жою, конституциялық құрылымды бұзу, ақыр соңында билікті басып алу болған».

Автор «Оққа ұшқандар ұмытылмай­ды» деген тарауында қанды қырғын кезінде жапа шеккендер туралы жаны ауыра жазады. 15 қаңтар күнгі Қазақстан Бас прокуратурасы мәлімдеген деректі кел­тіреді: «225 адам қаза тапты». Автор жур­налистер тапқан деректерді де пай­даланған. Мысалы, «Vласть» журналы 63 мерт болған азаматты аты-жөнін ай­қындайды. Олардың 46-сы – қара­пайым тұрғын, 17-сі қарулы күштер өкілі.

Қаралы күндердің жаңғырығы ұмы­тылмас. Осы кезеңде Президент Қ.Тоқаев ҰҚШҰ күштерін шақырды. Бұл туралы да сан-саққа жүгірткен ақпарат­тар жеткілікті болды. Оның бар мәнін түсіну үшін Президент Қ.То­қаев­тың Қазақстан халқына арнаған Үн­деуінде айтылған мына жолдарды келтіре кетейін: «Өздеріңізге мәлім, ҰҚШҰ-ның Жарлығын құжаттарының негізгі ережелеріне сәйкес Қазақстан Конс­титуциялық тәртіпті ретке кел­ті­ру, көмек беру үшін ұйымға мүше мемлекеттердің басшыларынан біріккен бітімгерлік күштерін енгізуді сұрады».

Расында солай болды. Мемлекетіміз­дің егемендігін қорғау үшін Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының ұжымдық бітімгершілік күштерінің 2030 адамы мен 250 техникасы келіп, қауіп­сіздігімізді қорғауға мүмкіндік берді.

«Мәсімов ісінің мәні неде?». Дүрбелең жа­саған «Жабайы Арман», «Қырғынның артын­да кімдер тұр?», «20 мың террорист қай­дан келді?» және тағы да басқа тараулар­да бе­рілген мәліметтерге талдау жасай отырып Ж.Құ­лекеев өзінің көзқарасын ашық жазады.

Ж.Құлекеев кітабында «үшінші күш­тің» пайда болуы 2019 жылғы Нұр­сұлтан Назарбаевтың билікті Қасым-Жомарт Тоқаевқа беруінен басталады деп есептейді. Сын сағатында халқы­ның қасында қалған, ел Президенті Қ.Тоқаевтың өмірлік ұстанымдары мен күрескерлік қасиеті туралы автор толғақты ой айтады. Қаралы қаңтардың хроникасы ұлттың бірігуіне, болашақ жолын айқындауға, әділетті әрі жаңа Қазақстан құруға жол ашады.

Уәлихан ҚАЛИЖАН,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, академик