• RUB:
    5.11
  • USD:
    523.86
  • EUR:
    544.34
Басты сайтқа өту
Әдебиет 14 Ақпан, 2023

Тез

480 рет
көрсетілді

Қазақтың тілдік танымында «тентекті тезге салу» деген тіркес бар. Немесе аталарымыз «Қисықты тез түзейді, бүкірді көр түзейді» деп те айтады. Бұл сөз мағыналық тұрғыдан қоғамда, яғни ел ішінде болатын кейбір қыңыр-қисық, телі-тентектерді жөнге салып, оның мінезіндегі қыңырлықтары мен әреке­тіндегі оғаш қылықтарын жөнге келтіру үшін жасалған шаралар екені анық.

Шын мәнінде, тез – көш­пелі қазақ­тың шаруашылық құралы. «Тез – қоздан шыққан ағаштарды түзе­тетін қондыр­ғы» деп жазыпты ашық энцикло­педия­­лық анықтамалықта. Көшпелі қазақтың ­ең қажет жабдығы – киіз үйі. Бұл көшіп-қонуға ыңғайлы және табиғи ортамен үйлесім тапқан керемет туынды. Осы киіз үйдің керегесі мен уығын және шаңырағын жасайтын шеберді үй­ағаш­шы десе, үйағашшы қолданатын құралды тез дейді. Тез қисық ағашты түзеп, оны түп-түзу етіп шығарады.

Өлкетанушы-қаламгер Егеухан Мұха­мәдиқызының 2020 жылы «Үш қиян» баспасынан жарық көрген есте­ліктер жинағында: «Киіз үйдің ағашын жасау үшін ең әуелі ағашты түзететін тез орнатып мор салады. Киіз үйден, мал қорадан алыстау арық суы­ның жағасына тезді орнатып, қой­дың ескі қорасынан күзгі құма­лақ көң­нен қанарлап тасып төгеді. Тез­дің алдыңғы екі аяғы алшақ, артқы жа­ғы сүйір, ұзындығы екіден үш кездей, жуандығы кішігірім бөренедей көре­ке­діл тәрізді орнатады. Оның жон ар­қа­­сына сүйемдей кертік салады. Қы­ңыр-қисық ағашты түзететін, түзу ағашты иіп епке келтіретін, бұл ағашты тез деп атайды. Кепкен ағашты әлгі арық суына салып қайта дымқылдайды. Үйілген көңге шоқ тастап тұтатады. Ол толық өртеніп кетпес үшін көңнің әр жері қызарып қоламта бола бастағанда, су құйып тұтатып бықтырып отырады. Әрі қызу, әрі дымқыл тұтап жатқан морға сырты дымқыл ағашты көміп қояды. Ол бабымен жібиді. Жібіген ағашты тезге салып сықауырмен сықап, мықынына тіреп, бір ұшымен түзететін ағашты кертікке қысып, екі қолымен сүйеп, түзететін жерін түзеп, шетін иіп икемге келтіріп іске қосады. Мор мен тездің атқаратын міндеті осындай», деп жазыпты.

Ал мына бір өздеріңіз көріп отырған, 1947 жылы түсірілген суретте үйағашшы шебер тез басып, уық жасап тұр. Анық­тамалықта шебердің аты-жөні «Балтеке Арықмантаев» деп жазылып, бұл кісі бұрынғы Семей облысы Абай ауданы Сарыкөл ауылының тұрғыны екені айтылыпты. Демек бұл сурет – тезді пай­­даланып уық-кереге жасау тәсілі қа­зақ жерінде бертінге дейін болғанына дәлел.

Тез – көнеден келе жатқан көне құрал болғандықтан, халқымыздың ауызекі тілінде жыр-фольклорында көп айты­лады. Ел аузында бүгінге дейін «Тез жанында қисық ағаш жат­пай­ды» деген мәтел айтылып жүр­се, рес­­пуб­ликамыздың бұ­рынғы Ән­ұра­нын­­да «Жаралған на­мыс­­тан қаһар­ман ха­лық­пыз, Азаттық ­жо­лын­­да жалындап жанып­­пыз, Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен, Аман-сау қа­лып­­пыз, аман-сау қалыппыз...» деген шумақ бар. Мұндағы тағдырдың тезі – өткен тарихымызда болған небір қиындық­тар, жау-жар, қуғын-сүр­гін сияқты қасіретті зауал-зұл­маттан аман қалдық деген шүкір­шілік сипатын білдіріп тұр.

Сол сияқты тез ұғымы қазірдің өзінде әдеби шығармалардан көрініс береді. Мысалы, жас ақын қарындасымыз Толқын Қабылшаның мына бір жыр шумағында кездеседі:

«Тапсам дағы сені тағдыр тезінен,

Тəтті үміттен,

Таңның ынтық сөзінен.

Тағдырымды табыстамай қолыңа,

Қарайламай сенің қашық жолыңа.

Ұмытуға тиіспін мен,

Сезінем...»