Түркістан тұтастығының рухани-мәдени коды

Сондай-ақ руханият саласындағы мол­ мұрамызға жан-жақты талдау жасай келе­ біз «рухани жаңғыру» көкжиегінің тым­ тарлығына да көз жеткіземіз, себебі: бірін­ші­ден, халықтың ұлттық сана-сезімінің қат­-қабаттарымен астасып жатқан шынайы­ тарихын енді танымасақ, оған толық бет бұрмасақ болмайды, себебі оны біз даму әлеуеті (пассионарлық) және ұлттық код, яғни «ұлттың рухани болмысы мен қажыр-қайраты» деп санаймыз; екіншіден, егемен елдердің шегіндегі, Қазақстан территориясы мен Орталық Азия аумағында орналасып дамыған рухани орталықтар арасындағы, тарихи Түркiстан немесе одан да ертеден бастайтын­ болсақ, Тұранның көпғасырлық тығыз байла­ныстарын ұмытуға болмайды.

Егер біз өткенімізді түсінсек, онда қазір де айна­ла­мыз­­дағы және өз ішіміздегіні түсіне аламыз. Біздің алдымызда ортақ тарих, мәдениет, дінімізді негізге ала отырып, болашақтың айқын бейнесін бірге қалыптастыру міндеті тұр. Осы жолда парасат пен жауапкершілік биігінен көрінейік

Ортақ тарих, біртұтас тамыр...

Сонау Кеңес дәуірінің өзінде-ақ отаршыл зерттеушілер қазақ пен өзбек сияқты көр­ші этностық қауымдастықтарды бір-бірінен ажыратып, бөліп тастаудың қиын­дығын мойындаған еді, себебі, олар өз ара­сында шығу тегі, мәдениеті немесе­ діні бойынша емес, шаруашылық немесе­ экономикалық құрылымы жағынан ерек­ше­­­­ленетін.

Бұл айтарлықтай дәрежеде Орта­лық­ Азия­ халықтары арасындағы «тран­с­ұлт­тық­» байланыстардың өміршеңдігін бел­гі­­леп, халық арасында Бұхара, Самар­қанд,­ Хиуа, Қоқан сияқты дәстүрлі орта­лық­­­тармен байланыстардың терең тамыр жаюы­на жол ашты, соның арқасында, әсіресе,­ ауылдық жерлерде жаппай қуғын-сүргін­ мен тоталитарлық жүйенің рухани-мә­де­ни өктемдігіне қарамастан, діни сенім­­дер сақталып қалды. Сол сияқты «ұлт­­тық республикалардың» тарихи пара­диг­­масына деген маркстік цензураның асқан қырағылығына қарамастан біздің салт-дәстүріміз, рухани мұрамыз бен тари­хи жадымыз да салыстырмалы түрде­ айтқанда «Қазақстан тарихын» «Баш­құрт­стан­ тарихынан» не «Татарстан тарихынан» нақты ажыратуымызға мүмкіндік бер­меді, Қырым, Кавказ және Оңтүстік Сібір­ге қатысты да соны айтуға болады.

Мәселен, бүгінде шейбани Көшім хан­ кімнің тарихына қатысты? Қазақтың ба­, әлде бүкіл көтерілістерде оның ұрпақ­та­рын ақ киізге салып көтерген баш­құрт­тардың ба? Әлде тек Сібір татар­ла­ры­ның­­ ба? Бұл сұрақтардың нақты жауа­бы­ белгісіз. Ал оның шөбересі – Кав­каз­да орыс өкіметіне қарсы алғашқы көте­рілістердің бірін бастап, башқұрт, но­ғай, құмық, чешендердің біріккен жасақ­тарымен бекінген Терек қоршауға алын­ған­да тұтқынға түскен сұлтан Мұрат Ку­чу­ков ше? Чешендер одан бас тартпайды. Ал біз, түркілер ше? Қазанды қорғауға ат­тан­ған Сура-батырға қатысты дастандар баш­құрттың тамян руында да, қазақтың тама­сында да сақталған болса, оны қалай бөлу­ге болады? Ер-Тарғын кімнің батыры – қазақтың ба, ноғайдың ба? Ақмолла, Асан­-қайғы, Алпамыс кімге жақын? Міне, бұл – риторикалық сұрақтар. Себебі бұл – түр­кі-мұсылман геосаяси кеңістігінде тарих­тың ортақ екеніне айқын дәлел.

Осылайша, біз кеңестік тарихнамада­ Қазақ­­станның ортағасырлық тарихы­ жасан­­ды түрде, номенклатуралық тұрғы­дан­­ Қазақ хандығының төңірегіндегі тұл­­ға­­­лар мен оқиғалармен қасақана шек­­тел­ге­нін көреміз. Ал Ноғай Орда­сы­ның, Сібір жұр­тының немесе Қасым хан­дығы­ның, Мәуа­раннаһрдың және Шығыс Түркіс­тан­ның тарихы бізге еш қатысы жоқтай,­ мүл­де жат нәрседей тарихымызға енбей­ қал­ған. Тек әрі кеткенде жекелеген­ жазу­шы­­лар ғана, мысалы, Ілияс Есен­бер­лин­ қо­ғамға сол көршілерге ортақ тарихи оқи­­ғалар мен образдарды әдеби көркем фор­мада жеткізуге ұмтылды. Бұл оның тәуе­келге барғанын көрсетеді, себебі кез кел­ген уақытта «пантүркизм» немесе «пан­ис­ламизмге» қатысы бар деп айыпталуы­ мүмкін еді. Бір мәдени аймақтағы елдердің бір­тұтас тарихын жазудың орнына жеке­-жеке бөлмелерге бөлінген тарих­ ғылымы олардың әрқайсысының өз тари­хын теңдесі жоқ бірегей тәжірибе ретін­де­ боя­ма­лап көрсетуге деген қазіргі ұм­ты­лы­сы­ның алдында осалдық танытады, ал бұл бабалардан қалған мол мұраны саяси мәні бар тақырыпқа айналдырумен қатар, өткен заманнан миф жасауға деген ұмтылысты ту­дырады, оның астарынан бүгінгі күнгі ұлт­тың өзін-өзі кемсінуі мен өзге де жаң­сақ­тықтар анық көрініп тұрады.

Жасанды түрде оқшауланып кел­ген тарихты оған бөгде идеологиялық көз­қа­растарды таңу арқылы оңай бұрмалап жіберуге болады, бүгін біз, мысалы, нақты айтқанда, жаңа пұтқа табынушылық культ­терге қатысты алғанда соның куәсі болып отырмыз, оларды ұстанушылар оны шарт­ты түрде «тәңіршілдік» деп атайды. Бұған Орталық Азияның басқа өңірінен оқшау­ланған «қазақтар тарихын» жазу қолай­лы жағдай туғызып отыр және бұл оны ­сібір-манчжур халықтарының шаман­дық­­ әдет-ғұрыптарына «жақындатуға» мүм­кіндік береді, ал шындығында, біз тұ­тастай алсақ олардан алшақпыз, кері­сін­­ше, оларға қарағанда кезінде бір қа­­уым болып өмір сүрген мұсылман көр­­ші­­­­­лерімізге әлдеқайда жақынбыз. Осы­ тұр­ғыдан алғанда, ұлттық әдет-ғұрып­­­тары­­мызды қандай да бір «жасырын»­ пұт­­қа табынушылық мәдениеттің дә­ле­­лі ретінде түсіндіруге тырысқан әре­кет­­­­тердің ешқайсысы да оң нәтиже бер­мейді, себебі біз бұл мәселелерді ай­ма­ғы­мыз­дың­ біртұтас ортақ тарихи к­е­ше­нін­де қарас­ты­руы­мыз қажет.

Руханиятымыздың бастауы...

Елімізде қазір «тың өзгерістер» жасау үшін заңнамадағы реформалардан басқа, қоғамдық-саяси қатынастардың, тарихты­ та­ну мен шындықты қабылдаудың идео­ло­­гия­лық жағын қайта қарау қажет. Бүгін­де ұлттың «рухы» дегеніміз – ең алды­мен сол ұлттың ішкі энергиясының, қажыр-қайратының жаңғыруы. Бірақ тарихи­-рухани міндет дұрыс қойылмаса, онда еш­қандай да «Рухани жаңғыру» болмай­ды, керісінше, кезекті бір ұрандату қайта­ла­на­ды. Қоғамдық сананы нағыз жаңғырту отар­шылдар халықтың тарихи жадынан мүл­де өшіріп тастауға тырысқан шынайы тари­хи дәстүрге бет бұрған жағдайда ғана жүзеге асатынын естен шығармау қажет.

Бүгін ұлттың діни сана-сезімі күн­нен­ күнге артып жатқан жағдайда мұсыл­ман­дық болмысқа тиісті көңіл бөлмей жос­пар­ланған істерде оң нәтижеге қол жет­кі­зу мүм­кін болмайтыны анық аксиома. Өзбек­стан мен Қырғызстан ғалымдары бір­лесе өт­кізген ғылыми-тәжірибелік кон­фе­рен­ция­лардан соң біз мынадай ой түйдік:­ елі­міз­дің геомәдени бірегейлігін және­ рухани егемендігін қалыптастыруда Орта­лық­ Азияда тараған теология мектебінің дәс­түрлері мен ілімін айналып өте алмай­мыз.­

Отаршыл жүйеге тәуелділік пен атеис­тік­ тоқырау кезеңдері Орталық Азия аума­ғын­да қалыптасқан өркениеттік дәстүрді үзіп тастады. Ал шындығында осындағы тео­логия мектебінің тұғырнамасы мен бе­делі осында өңір даңқын тұтас әлемге жа­рия­ еткен біртуар мұсылман ғалымдары мен­ қайраткерлерінің есімдерімен тығыз бай­ланысты. Мысалы, Мұхаммед ибн Исмаил әл-Бухари, Әбу Иса әт-Тирмизи, Әбу Мұхаммед ад-Дарими хадистерді жи­нап құрастырғандар ретінде танылса, Мах­муд әз-Замахшари, Әбу Ибраһим Исхақ әл-Фараби, Ала ад-дин әл-Исбиджаби, Әбу Мансур әл-Матуриди, Бурхан ад-дин әл-Марғинани, т.б. есімдері филология, теология, фиқһ, поэзия тарихында қалды. Жаратылыстану және нақты ғылымдарда Әбу Наср әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу-р-Райхан әл-Бируни, Мұхаммед ибн Мұса әл-Хорезми, Юсуф әл-Баласағұни, Ахмад ад-Фарғани, т.б. әлем тарихына­ енді. Академик Ә.Дербісәлі бір ғана қала – Фарабтан (Отырар) шыққан отыздан­ ас­там көрнекті ғалымның есімі мен мұра­­сын анықтады. Ал мұндай қалалар тек ортағасырлық Қазақстанның өзінде ғана­ Сыр бойында өте көп болған. Олар сол дәуірдің жазба тарихы бойында Түркіс­тан­дағы көшпелі өлкелермен симбиозда өмір­ сүрген мыңжылдық қалалық мәдени өрке­­ниеттің бір бөлігі саналады.

Қазақстандағы дәстүрлі исламның ерек­ше­ліктерін зерттеген ханафи фиқһы­ның­­ зерттеушісі, белгілі ғалым Ә.Қ.Му­ми­­­нов былай деп жазады: «Бұрын про­­фес­сор Вильферд Маделунгтың зерт­теу­­лері негізінде Орталық Азиядағы дәс­­­түр­лер мен білімді таратудың Таяу Шы­ғыс бағыты (Бұхара, Хорасан, Ирақ, Си­­рия, Мысыр, Кіші Азия) айтылып кел­­ді.­ ­Енді Хорезм, Алтын Орда, Қажы-Тар­­хан,­ Қырым, Кіші Азия арқылы қазақ­­тар тарат­қан бағыт туралы айтуға бола­­ды. Біздің аймақта ислам дінінің өркен­­деуі әсіресе Қарахан мемлекетінде, Ал­ты­­н­ Ордада, Қазақ хандығында айқын бай­қал­ды.

Орталық Азияның теология мектебіне бет­­ бұру аймақ пен оның төңірегіндегі гео­­­саяси жағдайды тұрақтандыру, Қазақ­стан­ның түрлі сегменттер мен ағымдарға бөлін­ген діни өрісінің мозаикалық сипатын жеңу­ үшін де маңызды. Азаматтарымызды әр­түрлі елдер – Түркияда, Мысырда, Сауд­ Арабиясында, Пәкістанда, Ливанда және­ т.б. оқыту олардың доктриналық қағи­дат­тарының аймақтық ерекшеліктер мен жағ­дайымызға толық бейімделуіне ықпал етпе­гені белгілі.

Өңірдің дәстүрлері мен бай тәжірибесін пай­далану қазіргі қоғамдағы рухани өріс сон­дай-ақ дінге сенушілер алдында зайыр­лы конституциялық құрылыстың заң­дас­тырылуы, ұлттық және діни құн­ды­лықтар жүйесі арасындағы тепе-тең­дік­ті қалыптастыру, исламды ұлттық дәс­түрлермен табысты және жан-жақты үйлес­тіру тұрғысынан ерекше маңызға ие.

Тарихта дәл осы негізгі ілім мен дәстүрдің басты негіз болғаны белгілі, әсіресе сын сағат пен дағдарыстар кезінде олар (негізгі ілім мен дәстүр) мемлекеттік құрылыстың бастапқы тұрақтандырушы факторлары мен тірек құрылымдарының рөлін атқарады.

Діни таным бойынша өз мек­те­п­те­рі­мізді, салт-дәстүрімізді, тұлға­ла­ры­мыз­ды, тиімді құралдарымызды қалып­­тастырмасақ, жаңару мен дамуды арттыр­ма­с­ақ, біз өзімізге жат жобалар мен жос­пар­ларға еріп кетеміз, басқалардан кейін­ қаламыз, квазисубъективтілікке ұшы­рай­мыз.

Мемлекетіміз үшін ислам діні – «қауіп»­ емес, ұлттың рухани-адамгершілік ре­зерві­, саламатты рухани қуат көзі. Қазақстан мұсылмандары үшін мынадай нақты парадигма бекітілуге тиіс: ұлттық мемлекет дегеніміз – қоғамның рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын, қауіпсіздік пен өмір сүрудің, адам мен азаматтың құқықтарын конституциялық тұрғыдан қорғаудың және қамтамасыз етудің қарапайым кепілі.

Мұра және «біртұтас Түркістан» жобасы

Коммунистердің мұсылман мәде­ние­тін толығымен жою, бұқара сана­сын­ құдайсыздық пен кеңестік дә­уірге де­йінгі тарихқа кері көзқарас ту­­­дыру ру­хында қайта қалыптастыру әре­ке­ті­нен кейін түркі ғалымдарының – тарих­шылардың, теологтердің, энци­к­ло­пе­дист­тер­дің идеялары мен еңбек­те­рі зорлық-зомбылыққа ұшырады, ұмы­тыл­ды. Тек «шығыстанушылардың» жал­ған және ішінара жазбалары арқылы қол­же­тімді болып қалды. Осыған байланысты­ ал­ды­­мыздағы міндет – ортақ тарихымыз бен­ руханиятымызға тереңірек үңілу. Бұл­­ идеологиялық отарлаудан арылу­ қа­зір­гі уақытта қолда бар тарихи-тео­ло­­гия­лық мұраны сыни тұрғыдан қайта қа­­рап, жаңа тұжырымдамалық және әдіс­­­темелік талдау арқылы теориялық тәуел­­­ділікті еңсеруден тұрады. Ғалым­да­ры­­мыз тарихи және мәдени-рухани, оның­­ ­қатарында діни-өркениеттік бай­ла­ныстардың рөлін жан-жақты қарас­ты­руы қажет, сол байланыстарға жаңа жа­һан­дық қауіптер мен тәуекелдер жағ­да­йында түркі халықтарының тығыз ынтымақтастығының негізін қалайтын бас­ты біріктіруші фактор ретінде мән берілуге тиіс. Мұндай тұжырымдаманы шартты түрде «біртұтас Түркістан» жоба­сы­ деп атауға болады.

Бұл тұжырымдама алғаш еуропалық ел­­­дер­дің әлемді отарлау арқылы қайта бө­­лу саясатына тап болған ХІХ-ХХ ғасыр­­лардағы түркі-мұсылман өркениеті ой­шыл­дарының еңбектерінде дамыды. Батыс державаларының қарқынды өсі­п-өркен­деген ғылыми-техникалық басым­ды­лы­ғына жауап ретінде жаңарудың қа­жет­тілігі күш-жігерді біріктіруді және бірлікке қол жеткізуді талап етті, мұсыл­мандық дүниетаным мен мәдениет пара­диг­масындағы түркі халықтарының сабақ­тас­тығы мен дамуы мүддесі жолында жо­ға­ры құндылықтарды сақтап қалу үшін им­периалистік күштерге қалай қарсы тұру керектігін, қандай басымдықтар мен дәстүрлерді және қаншалықты дәрежеде бәсеңдете тұруға болатынын түсіну қажет болды. Мұндай проблемалар көптеген ойшылды толғандырды, олардың қатарында Абай, Шихабутдин Маржани, Ахмет-Зәки Валиди Тоған, Мубашшир ат-Тарази, Мұстафа Шоқай, Исмаил Гаспралы, Зия Гекалп, Ризаитдин бин Фахретдин, Мұрад Рамзи, Махмуд Бехбуди, Сәбит Дамулла, т.б. бар.

«Біртұтас Түркістан» тұжырым­да­масын қолдаушылар өлкеміздің мәде­ние­тіне, дініне, тарихын бағалауға келген­де­ еуроцентристік дүниетанымдық көз­қа­растардан бас тартып, «біртұтас Түркіс­тан»­ аумағын өзіндік ерекше даму жолы бар,­ өзін-өзі қамтамасыз ететін дербес­ және бай өркениет аймағы ретінде қарас­ты­руға тырысты.

Бұл тұжырымдаманың интел­лек­туал­дық­ және институционалдық негізін отаршыл­ және кеңестік билік аяусыз жойды, бірақ­ тұжырымдаманың өзі халық жадын­да өмір сүріп, сақталып қалды. «Жаңа»­ кеңес өкіметінің жаппай қуғын-сүргі­ніне және олардың ұлттың тарихи жа­дын өшіру саясатына қарамастан, бұл док­тринаның «өмір сүру» феноменін, бәл­кім, бұл ілімдердің халықтың бойын­дағы өзіндік ұлттық санасының терең негіз­дері мен түрлі қырларын көрсете ала­тындығымен түсіндіруге болады, ал бұ­лар дамуымыздың әлеуетін кеңейтетін ма­ңыз­ды факторға, сондай-ақ ұлттың этностық кодына айналуына мүмкіндік бар.

Осыған орай, біз үшін жаңарудың сын­­ сағаты туғанда саясат және дін сала­сын­­дағы белгілі түркі қайраткерлерінің ұлт­­­тық­ бірегейлікті сақтау мен дамытуға қос­­қан үлесін қайта қарастыру аса ма­ңыз­­ды. Бұл кезеңді негізге алу ХVIII-XX­­ ғасырлардағы отаршыл жүйеге тә­­уел­­­діліктің қым-қуыт сынақтарына қа­ра­­­­мас­тан рухани құндылықтардың не­гіз­­гі прин­­циптерін сақтап қалған тарихи­ жа­­ды­­­ның­ сабақтастығы мен ұлттық мәде­ни­ дәс­түр­ сабақтастығын қалпына кел­ті­ру­ге­ кө­мек­те­седі. Бұл сонымен қатар түр­кі­­-мұ­сылман ой­шылдарының идеология­ са­­ла­­сындағы ой­лары мен идеяларын кер­тарт­­па немесе­ прог­реске қарсы идея бол­ған­­­ деген түсі­нікті жоюға да мүмкіндік бере­ді.

Бүгінгі таңда қайткен күнде де елі­міз­дің идеологиялық өрісіне қайта-қай­та сырттан «шабуылдар» жасалып жат­қа­ны­на, арамызда біздің қоғамға жат культ­тер мен секталардың белсенді әрекет етіп жүргеніне, тұрақтылыққа, бірлікке және азаматтық бейбіт өмірге қауіпті саяси және діни идеялардың кеңінен насихатталуына куә болып отырмыз. Оларға қарсы тұруға болады және қарсылық көрсетілуі қажет және ол қарсылық оларға түбегейлі тыйым салу немесе жасанды шектеулер енгізу түрінде емес, біртұтас және үлкен Түркістан-Тұрандық түркі-мұсылман бірегейлігіне негізделген өміршең бұқаралық мәдени-рухани орта қалыптастыру арқылы жүзеге асуға тиіс.

Қазақстан жаңарып жатқан кезде­ «бір­т­ұтас Түркістан» ұғымының ма­ңы­зы­­ еселене түседі себебі, ол жаңа қиын­­дықтар мен қауіп-қатерлер туын­даған жағдайда көршілес түркі халық­та­ры арасындағы байланыстарды ны­ғай­туға қажетті жаңа интеграциялық және­ (тарихи негізі бар) құндылық құры­лым­дарын қалыптастырады. Яғни бұл тұжы­рым­да­­­­маның «қорғаныс» функциясынан басқа, оны әзірлеу және оны зерделеу ай­мағымыздағы өзге елдермен, мәдени-та­рихи қауымдастықпен жақындасуға ба­ғыт­­­­­талған үлкен интеграциялық әле­ует­ке­ ие екенін айтқан дұрыс.

ХХІ ғасырда, жоғары гуманитарлық технологиялар дәуіріндегі «біртұтас Түркістан» тұжырымдамасына мұндай интеграцияның өзектілігі біздің өңір тұрғындарының этнотарихи санасында да, оның рухани мұрасында да, геосаяси игіліктерінде де терең сіңгендігімен маңызды. Соңғы онжылдықтарда біз нақты, шынайы интеграция дегеніміз, оған қатысушылардың масштабы, болашаққа көзқарасы, келешегі және керек­ болса, халықтың ділі – ойлау жүйе­­сі­ бойынша да салыстыруды қажет ете­ті­нін­ байқадық.

Егер бұлардың арасында қандай да бірі сәй­кес келмесе, онда не неоколониа­лизм­ нұс­қасы шығады (бір «жалған қам­қор­шы» шық­са, қалғандары соңынан еріп­ жүре береді), не арал психология­сы­ құрлық пси­хо­логиясынан ажырап Brexit болады. Осы­ған орай, дәл осындай­ рухани-мәдени ық­палдастық үдеріс идея­сын көтеріп, оған­ басшылық ету Қазақ­станның ХХІ ғасыр­дағы тарихи рөлі, біз­дің миссиямыз болуы­ әбден мүмкін. Оның үстіне постколо­ниал­ды кезеңде қазіргі интеграциялық үде­ріс­­тер моделі о баста жоспарланғандай да­мып жатқан жоқ­ және ол модельді нығай­ту­дың орнына қауіпке айналдыра бастады.

Бізге қазір Еуразия кеңістігіндегі гео­­­саяси оқиғалар мен қақтығыстар, атап­­ айтқанда, Ресей мен Украина ара­­сындағы шиеленістің күрделенуі осы­ған дейін қалыптасқан саяси инс­ти­туттар құрылымының бірте-бірте бұ­зы­лып, жойылуына апарып соғатыны анық болып отыр. Бұл не толық ыды­рау­ға, не Еуразия континентінің ау­ма­ғында болашақ мәдени және саяси тәр­тіпке негіз болуы әбден ықтимал жаңа құндылықтар мен идеологиялық бағ­дар­лардың қалыптасуына әкеледі. Және бұл­ жерде осының бәрін өз бетімен қал­дыр­май, жетпіс жылғы тоталитарлық жүйе­ де, оның алдындағы ғасырлар бойы­ отаршылдық жүйе де жоя алмаған тари­хи шындықты пайдалана отырып, жасам­паз­дықпен қайта жаңғыру өте маңызды.

Еуразия кеңістігіндегі бола­шақ­ гео­сая­си­ тәр­тіптің жаңа тұжы­рым­да­ма­ла­ры­ның, пара­дигмалары мен ереже­ле­рінің ортақ­ дәстүрлерімізді шынайы түр­де­ жал­­­­ғас­­тыра отырып, лайықты ортада қа­­­лып­­­тас­қа­ны аса маңызды. Сондықтан да­­ жаңа интег­рациялық жобаларды дер ке­зінде зерде­леп, қоғам игілігіне ұсы­ну­ ешқашан дәл бүгінгідей өзекті бол­ған­ емес, себебі, олардың тарихи негізі де,­ өткен ғасырларда туындаған идея­лар­ды­ қайта ой елегінен өткізіп, жаң­ғыр­­ту­дың жаңа заманға сай болашағы да­ ­бар. Қазақстан Президентінің өңірлік ын­тымақтастыққа қатысты бас­тамалары тіл­дес, діндес халықтардың құндылықтар әле­мін қалыптастырған ілімдер мен оны тари­хи идеяларды қайта қарауды талап етеді.

Егер біз өткенімізді түсінсек, онда­ қазір де айналамыздағы және өз іші­міз­дегіні түсіне аламыз. Біздің алдымыз­да­ ортақ тарих, мәдениет, дінімізді не­гіз­ге ала отырып, болашақтың айқын бейне­сін­ бірге қалыптастыру міндеті тұр. Осы­ жолда парасат пен жауапкершілік биі­гі­нен­ көрінейік.

Асылбек ІЗБАЙЫРОВ,

тарих ғылымдарының докторы, профессор