Азаттықтың ақтаңгері

Жиынды­ Ш.Уәлиханов атын­да­ғы Тарих және этнология инс­ти­тутының директоры, ҰҒА кор­рес­пондент-мүшесі Зия­бек­ Қабылдинов ашты. Бүгінде шар­та­­рапқа шашылған қазақ халқы қай­ елде тұрса да өзінің тілі мен ділін, мәдениеті мен салт-дәстүрін жаһан­дық кеңістікте жұтылып кету­ден­ көздің қара­шығындай қорғап келе­ді. Осы орайда шетелдерде тұрып жат­қан­ қазақтардың бай дәс­түрі мен мұрасын бір орталыққа жинас­­тырып, арнайы мұражай ашып берсек, деген ұсы­нысын жеткізген Зиябек Қабыл­­­динов осы бағыттағы ғы­лы­­ми жұмыстарға жас­ ғалым­дар­ды­ тарту мақсатында ғылы­ми қы­з­меткерлер Қуаныш Мұрза­ход­жаев пен Елдос Сауыр­қанға Хасан Орал­тай атындағы стипендияны табыс етті.

Алқалы жиынға арнайы жол­­дан­ған Ақпарат және қоғам­дық­­ даму министрі Дархан Қы­дыр­­әлі­нің­ құттықтауын «Қазақ­ газеттері» ЖШС­ Бас директорының орын­­ба­сары – Алматы қаласы басы­лым­­дарының жетекшісі Думан Анаш­ оқып берді. Хасан Қалибекұлы – хал­қы­­­мыздың күрес­ке толы сан қилы­ тағдырын қала­мына арқау ет­кен­­ парасаты­ биік тұлға. Оның зерт­теу мақалалары мен ғылыми еңбектері – ел тарихынан хабар беретін құнды мұра. Қайрат­кер қаламынан туған қайталанбас туын­дылар еліміздің өткені, бүгіні және­ болашағымен ұш­та­­сып, өске­лең­ ұрпақтың тарихи­ сана­сы­ның қалып­тасуына септігін ти­гізері сөз­сіз. Мұстафа Шоқай жо­лын жал­ғас­тырған алашшыл аға­мыз журна­лис­тика саласында ұзақ жылдар бойы­ жемісті жұ­мыс­ істеп, ұлттық мәсе­лелерді кө­те­ріп,­ қажырлы қыз­мет­ атқарды. Оның баспасөздегі есе­лі еңбегі әр­дайым жоғары баға­ланады. Хасан Оралтайдың есімі­ ел тари­хын­да лайықты орын алып, ел­шіл­­ тұлғаның жарқын бей­несі ұ­р­пақ жадында мәңгі сақ­талады. Атау­лы мерейтой құр­метіне ұйым­дас­тырылып жат­қан­ «Хасан Орал­тай және ел тәуел­сіздігі үшін­ қызмет етудің құнды­лы­­ғы» ат­ты­ халықаралық ғылыми-прак­­ти­ка­лық конференция – со­ның­ айқын дәлелі» делінген құт­тық­тау­да.

Хасан Оралтай Түркия жерінде де өз мақсатын жүзеге асыра білді. Қазақтар туралы көлемді мақа­ла­­­лары газет беттерінде жариялан­ды.­­­ Шетелдегі қазақтардың ты­ныс­­-тірлігін зерттей бастайды. Сали­­хли қаласына орналасқаннан ке­йін қоғамдық істерге, саяси қоз­ға­­лыстарға араласты. 1968 жылы Мюнхендегі «Азат­­тық» радиосына қызметке тұрып, зейнет жасына дейін еңбек етті. Оның жеті жылында Хасан Орал­тай Қазақ бөлімінің басшысы­ болды.

Ғалымдар бас қосқан алқалы жиын­­да жазушы, кинодраматург­ Сма­ғұл Елубай «Ақпараттық со­ғыс­­ немесе ұлтшылдық пен ұлт­­­сыз­­дық хақында» баяндама­сын­да қай­раткер есімін, аруа­ғын­ ардақ­та­уы­мыздың бас­ты­­ себебі Мұстафа Шо­қа­й­дың ізін басқан, ісін жал­ғас­тыр­ған қайраткерлігімен тығыз бай­ла­нысты, деп атап өтті.

Саналы ғұмы­рын­ жай күрес емес, қазақ деген­ халық­тың азат­ты­ғы жолына,­ Алаш аза­мат­­тары үнін шетел бас­па­сө­зінде және «Азаттық» раиосы арқылы жет­кі­з­­уге тер төкті. Ол тәуелсіздік жолындағы күрестің алдыңғы ше­бін­де жүрді, – деді жазушы.

Ал академик Мәмбет Қой­гел­ді­ ­«Түр­кістан тұтастығы идея­сын­­ жал­­ғастыратын рух керек. Жаһан­дық­­­ қауіп-қатерлерге Орталық Азия­­ халықтары біріккенде ғана қар­­­сы тұра алмақпыз» дей келіп, елі­­­мізде Хасан Оралтайдай азаттық ту­ын­­ өрге ұстаған қайраткер тұлға­ға­­­­ ескерткіш қою туралы ұсыныс тас­­­­тады.

– Қазақ­ халқының өркениет биі­гіне шы­ғуын­ арман­да­ған қай­рат­­­кер тұлға әсіре­се­­ жас­тардың өз­ тарихын білгенін ар­ман­да­ды. Да­мыған елдермен қанаттас тұра­ бі­ліп, тарихи танымын өзіне таны­ту­­ды мақсат етті. Олардың рухын жыл­дар бойғы үрейден арылту қа­же­т деген арманы да қазақ деген ел­дің болашағы үшін маңызды еді, – деп­ атап өтті филоло­гия ғылым­да­рының докторы, профессор­ Мекем­тас Мырзах­мет­ұлы.

 – Хасан Оралтаймен алғаш рет 1979 жылы Мюнхенде бағ­дар­­ла­ма­лық талдау бөлімінде жұ­мыс­­ іс­­тей бастағанда кездестім. Ха­сан­­ды­ қазақ тіліне, оның ішін­де­ Гер­ма­­ниядағы қазақ диас­по­р­а­сы­ның­ мү­­шелеріне деген адал­дығы үшін­ бір­­ден бауыр басып кеттім, – деді ес­те­лігінде «Азаттық» радио­сы­ның­­­ бұрынғы директоры Чарльз Карлсон.

ЕҰУ профессоры, филология­ ғылымдарының докторы Тұрсын Жұрт­­бай: «Өзінің саналы­ ғұ­мы­рын­ Алаштың азаттығы жолына арна­­ған тұлғаның өмірі тәуелсіздік құн­­дылықтарымен, игіліктерімен сабақ­­тасып жатты. Өр десең – Өр, Алтай десең – Алтайдай асқар азамат болатын», деп толғанды.

Қайраткер өмірінің азаттық жо­лын­­дағы күресі бүгінгі жастарға үлгі­­-өнеге. Оның отаншылдығы, на­­мыспен астасып жататын талап­шыл­­дығы артында қалған жазба мұ­ра­ларында анық көрініс береді. Туыс­тарының атынан сөз алған қай­рат­кердің бауыры Әбілбашар Ілияс­ұлы да тарихи тұлғаның іргелі­ істеріне тоқталды.

Десек те, арманы, мүддесі ұлты­ның­ жарқын келешегімен үндескен Хасан Оралтай батыс Германияның Мюн­хен қаласында 28 жыл бойы «Азат­тық» радиосындағы қазақ редакциясында қызмет етті. Мақсат-мүддесін қазақ елінің тәуелсіздігі мен дербестігіне арнады.

– «Азаттық» радиосы қазақ елі­нің тәуелсіздігі жылдар бойы ба­тыл пікірлерді әуе толқынында та­ратты. 1995 жылдың басында­ Мюн­хеннен Чехия астанасы Прага қала­сына көшкен «Азаттық» ра­диосын орналастыруға атса­лы­сып, Қазақстаннан келген ма­ман­дар­­­ға көп нәрсені үйретті. Оның аманаты: Жыл сайын Мұстафа Шоқай тура­лы хабар дайындап, азаттық жо­лындағы күресін, іске асыра ал­маған идея­сын тыңдарманның құ­лағына жеткізіңдер. Шығыс Түр­кістандағы Оспан батырдың ұлт-азаттық үшін күресін, елі үшін айқа­сып өткенін, айуандықпен өлті­рілгенін елдің есіне салып,­ ха­бар беріп тұрыңдар. Алашорда үкі­метінің құрылған күнін, қазақ­ мемлекетін құрып, соның қалып­та­суына жанын сала күрескен Әли­хан Бөкейханұлы бастаған қай­рат­керлерді еске алуды­ ұмыт­паң­дар, – деп еске алды­. Филосо­фия,­ саясаттану және дінтану инс­ти­­тутының бас сарапшысы Саясат Бейісбай.

Хасан Оралтайды еске алу шарасы ғалымдардың зерт­теу­лері, естеліктерімен әрі қарай жалғасын тауып, рухына құран бағышталып, ас берілді. Алматы қаласындағы «Өжет» ықшамауданында Хасан Оралтай атына көше беріліп, Астана театрындағы қойылымға ұласты.