Жеміс жеткілікті ме?

Қазір жеміс-көкөніс өнім­дері қысы-жазы дастарқаннан үзілмейді. Маусым­дық тағам болып саналатын қияр, қызанақ, алма, алмұрт, ли­мон, апельсин, т.б. ке­зін­де атын естігеніміз болмаса, қыс мезгілінде түсімізге де кірмейтін. Ал қазір ананас, ба­нан, киви, манго сынды сирек, тропикалық өнімдердің өзі жыл он екі ай бойы азық-түлік дүңгіршектері мен супермаркеттер, сауда алаңдарында саудаланып жатады. Көздің жа­уын алып, сауда сөрелерінде тұра­ды. Өрік, мейіз, құрма, жаңғақ дегендеріңіздің санынан, түр-түсінен жаңылысасыз. Күнделікті ас-дәмге үнемі қолданылатын картоп, пияздың молшылығы екі бастан. Сондай-ақ осы өнімдерден шығарылатын түрлі сусын-шырындар, тосаптар, тәтті тағамдар, ас дәмдеуіштер, қысқы жабындылар да жетіп артылады. Бүгінгі барыс-келіс, қарым-қатынас мүм­кіндігі кеңінен дамыған заманда қалалы жерлермен қоса, алыс аудан, ауылдар да жеміс-көкөніс өнімдерінен таршылық көріп отырған жоқ.

«Басқа түссе, баспақшыл». Адам басына қиыншылық түссе, оның істемейтін ісі, айналыспайтын тірлігі болмайды. Айталық, ауыл адамдары бүгінде ата тағамымыз қымыздың қасиетін терең сезініп қана қоймай, оны пайда көзіне де айналдырып алды емес пе?! Жаз бойы қорлап, қысқа молынан жауып, өздері де ішіп шығады, қала халқын да жыл бойы қамтамасыз етеді. Сол ретте, қауын, қарбыз тәрізді маусымдық өнімдерді қоспағанда, басқа жеміс-көкөністерден ауыл балаларының аузы бір босамайтын болды. Тіпті таңдап, талғап жеп-ішетін дәрежеге жетті. Бұл – әрине, қуанышты құбылыс.

Ғалымдардың айтуынша, көк­өніс пен жеміс-жидекті көп жейтін адамдарға сырқат, дерт жуымайды. Жеміс-жидек пен көкөніс қанды дәру­мен, микроэлементтермен байытып, жү­рек ауруларының алдын алады. Биологиялық қартаюды баяулатып, им­мунитетті күшейтеді, ұйқыны жақ­сартады. Міне, осы­ның бәрі айналып келгенде салауатты ұлт, саналы ұрпақ қалып­тастыруға игі әсерін тигізеді.

Еліміздегі жеміс-көкөніс на­рығының қазіргі жай-күйін, да­муын және пробле­малық мәселелерін саралау, байыптау бұл салада көңіл көншітерлік ахуал қалыптасқанын байқатады. Дегенмен өнім өндіру, олардың сапасын жақсарту, тұ­тынушыларға жеткізу, бағасын тұрақ­тандыру тұрғысында қайта қарайтын, жетілдіретін тұстары да бар.

Қазіргі уақытта Қазақстан өз өндірі­сінің жеміс-көкөніс өнім­дерімен 100%-ға жуық қамтамасыз етілген. Сонымен қатар осы тауарлар алыс-жақын шет елдерге экспортталады және импортталады. Ұлттық статис­тика бюросының деректеріне сәйкес, 2022 жылы Қа­зақстан 242,3 мың тонна картоп, 178,6 мың тонна пияз, 17,5 мың тонна қызанақ, 9,0 мың тонна қырыққабат экспорттады. Бұл орайда импорт 48,7 мың тонна картоп, 196,4 мың тонна пияз, 118,3 мың тонна қырыққабат және 68,3 мың тонна қызанақты құрады.

Жеке көкөністерге импорттың төмендеу тенденциясын атап өт­кен жөн. Мәселен, 2022 жылы Қазақстанға картоп импорты 50%-ға азайды, ал керісінше экспорт 19%-ға өсті.

Ішкі нарықта ауылшаруашы­лық өнімдері тапшылығы туындамас үшін Қазақстанға өнімдерді өзге елдерден де импорттауға тура ке­ліп отыр. Қазақ­стан жеміс-жи­дек пен көкөніс өнімдерін негі­зінен көрші мемлекеттерден: Қытай, Өзбекстан, Тәжікстан, Қыр­ғызстаннан тасымалдайды. Жалпы, Орта Азия елдерінен же­міс-жидек өнімдерінің негізгі им­порты маусымаралық кезеңде жүреді. Мұның себебі бізде әлі күнге дейін жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау, тасымалдау жә­не өңдеу инфрақұрылымы ойда­ғыдай дамымай отыр. Ірі ауыл­шаруа­шылық тауар өндірушілері тек өз қажеттіліктері үшін қойма­лар салады, ал шағын шаруашы­лықтар өз өнімдерін тікелей егіс алқаптарынан, арзан бағаға сатуға мәжбүр. Сондықтан заманауи қоймалар салу бірінші кезектегі міндет болуы керек.

Мұның жарқын бір мысалы еліміздегі жекелеген алма өн­дірушілер бола алады. Олар алма сақтаудың заманауи техноло­гия­ларын және маусымаралық ке­зеңдегі жеткізілім тізбегін ұтым­ды қолдана отырып, өнімді ішкі нарықта қолайлы бағамен са­туға қол жеткізді. Ал өнімді қай­та өң­деудің дұрыс жолға қойылуы оларға өндіріс үшін қосым­ша тиімділік, рентабельділік бере­ді. Нәтижесінде, азық-түлік себе­тіндегі алма өнімдері соңғы жыл­дарғы азық-түлік инфляция­сына қатысты ең жоғары төзім­ділікті көрсетіп отыр.

Жеміс-көкөніс нарығында суар­малы жерлер, суару мәселе­леріне ерекше назар аудару қажет. Елімізде суармалы жерлер егіс алқабының 7%-ын ғана алып жа­тыр, бұл жерлерде өсімдік шаруа­шылығы өнімдерінің 40%-дан астамы өндіріледі.

Қазақстанның барлық су ре­сурс­­та­рының 40%-дан артығы шектес мемлекеттерден келеді. Аталған елдерде соңғы жылдары өнеркәсіптің даму қарқыны жоғары және халқының саны едәуір өскен. Ал су шаруашылығы инфрақұрылымын су беру үшін қайта қалпына келтіру қарқы­нының төмендігі, сондай-ақ ме­лиоративтік жүйелер мен гидро­техникалық құрылыстардың жо­ғары деңгейдегі тозуы сияқ­ты ішкі факторлар суармалы егіншіліктің дамуын тежейді. Судың тапшылығы мен қымбат­тауы, сондай-ақ ескірген суару жүйелеріне қатысты кең көлем­ді шығындар дақылдардың өзін­дік құнына тікелей әсер етеді. Сондықтан бүгінгі таңда суармалы алқаптардың тек 20%-ында ғана пайдаланылатын ылғал ресурстарын үнемдейтін технологияларды енгізудің қолжетімділігін арттыру аса маңызды.

«Атамекен» Ұлттық кәсіпкер­лер палатасының Агроөнеркәсіптік кешен және тамақ өнеркәсібі де­парта­менті директорының орынба­сары Б.Ах­метаевтың айтуын­ша, соңғы жылдары ішкі нарықтағы бағаларды тұрақтандыру және азық-түлік тауарларына ішкі сұра­нысты қамтамасыз ету мақса­тында Қазақстан Үкіметінің қолға алып, атқарып жатқан шара­ларының бірі саудада шектеу шараларын белгілеу – тауарларды Қазақстаннан тыс жерлерге әкетуге тыйым салу немесе сан­дық шек­теулер (квоталар) қою болып отыр. Үкіметтің ауыл ша­руа­шылығы тауар­ларының сырт­қы саудасындағы реттеуші саясаты бизнес үшін теріс салдарға әкеп соғуы мүмкін. Мәселен, кәсіп­керлер арасында алдын ала жа­салған келісім­шарттар бұ­зылады, сақтау қоймала­рының жұмысы тоқырайды, өнім бүлінеді, өнді­ріс тоқтайды. Айта кету керек, кейде шектеулер бойынша ше­шім­дер асығыс, тиісті есептеулер мен тәуекелдерді болжаусыз қабы­л­данады. Бұған шектеулер енгізіліп, артынша шұғыл түрде жойылған фактілер дәлел бола алады. 2020 жылы пияз, қырыққабат, 2021 жылы сәбізге қатысты осындай шешімдер орын алды.

«Қазақстанда бірқатар себептермен ауыл шаруашылығы өнім­дерінің өндірісі мен қозғалысын нақтылы есепке алу әлі жоқ екенін мойындауымыз керек. Нарықтық сауда қатынастарына негізсіз араласу және экспортты шектеу өндірушілерді, сұраныстың төмендеуіне байланысты, осындай өнімді өндіруді ұлғайтуға итермелейді және сайып келгенде, инвестициялардың ауыл шаруашылығына ауып кетуіне алып келеді. Ал агроөнеркәсіп кешенін қаржыландырудың тап­шылығын ескерсек, жеке инвестициялар саланы дамытуда аса маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты, мемлекеттік орган­дар реттеушіліктің орнына, ықпал етудің ынталандыру шараларын пайдалана отырып, ішкі нарықты азық-түлік тауарларымен толықтыру әдістерін қайта қарауы қажет деп санаймыз», дейді Бауыржан Нұртайұлы.

Қалың бұқараны қашанда қат­ты алаңдататын мәселе – барлық азық-түлік өнімдері сияқты, же­міс, көкөніске де бағаның тұрақ­сыздығы, қымбатшылығы. Бұ­рын­ғыдай емес, халықтың әл ауқаты анағұрлым артты. Баяғы, Қалтай Мұха­мед­жанов ағамыздан қалған, «Бір келі алмаға бір келі ақша сұрап отыр» дейтін сөздің бүгінде беті ары қараған. Дегенмен күнделікті қажетті азық-түлік бол­маса, тәтті, дәмді, құнды, құ­нар­лы жеміс-жидектерді үнемі сатып ала беруді кез келгеннің қалтасы көтере бермейді. Әлбетте, бұл мәселе де Үкіметтің ұдайы бақы­лауында, мониторинг тұрақты жүргізіліп отырады. Қазіргі уа­қыт­та орташа есеппен алғанда кар­топ 200-250 теңгеден, қияр, қызанақ 420-550 теңгеден, банан – 650-850 теңгеден, алма – 500-750 теңгеден саудалануда. Жеміс-жидек, көкөністер ішінде маусымдық, шие, бүлдірген, құлпынай, қарақат, қаражидек, субтро­пиктік құрма, інжір, алхоры сынды сирек жемістерге, сондай-ақ цитрустық лимон, апельсин, шабдалы, абрикос, айва, анар, өрік, мейіздің барлық түрлеріне баға қашанда жоғары. Бір қызығы, базар, супермаркеттерді басып жатқанына қарамастан, аталған жеміс-көкөністердің бағасы еш­қашан түсіп көрген емес. Бұл оларға деген сұраныстың, тұтыну­дың жоғарылығын білдірсе керек.

Жеміс, көкөністердің бағасын тұрақ­тандыру, мүмкіндігінше түсіру тиісті мемлекеттік мекеме-кәсіпорындардың үнемі назарында. Айталық, жыл басында «Astana» ӘКК АҚ мен «Тәжікагропром» компаниясы арасында 1 200 тонна пияз жеткізу бойынша келісім-шарт жасалған болатын. Мамыр айында 500 тонна өнім жеткізілді, маусым айында тағы 500 тонна және шілде айында 200 тонна болады деп күтілуде. Міне, осындай шаралардың нәтижесінде пияз – 10%, сәбіз – 5%, картоп – 5%, қы­рыққабат-2%-ға арзандаған.

Жауапты мекеме кәсіпорын бас­шы­ларының мәліметтері бойынша, өңірлердегі жеміс-жидек бағасы тұрақты. Кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқарма, бөлімдері жергілікті атқарушы органдармен бірлесе отырып базарлар мен сауда нүктелеріндегі халыққа алғашқы қажетті азық-түлік өнімдері, же­міс-жидектер мен көкөністердің бағасын ұдайы бақылауда ұстап отырады. Бағаны тұрақтандыру үшін облыс орталығында және аудандарда ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің жәрмеңкелері жиі ұйымдастырылады. Онда азық-түлік өнімдері және жеміс-жидек пен көкөністер 10-20 пайызға төмен бағамен сатылады. Көптеген өңірдегі ауыл шаруа­шылығы тауар өндірушілері аумақты тұтастай көкөніс және картоп өнімдерімен қамтамасыз етуге қауқарлы екендіктерін танытып отыр.

Сондай-ақ көкөніс, жеміс-жи­дек бағаларының жоғарылығы отандастарымыздың өз беттерінше бау-бақша шаруашылығымен шұғылдануына елеулі ықпал етуде. Жалпы, елімізде жидек пен көкөністің барлық түрін өсіруге, ішкі, сыртқы нарыққа шығаруға мүмкіндік мол. Мәселен, құмды жерлерде цитрус дақылдары жақсы өнім берсе, құнарланған сазды топырақ жүзім өсіруге қолайлы екен.

Қайсыбір жылы Абай еліне сапарлап барғанымызда, аудан орталығы Қарауыл кентіндегі Абай мектебінің қосалқы шаруа­шы­лығында банан өсетінін естіп-біліп, соның жай-жапсарын сұра­­ға­нымызда мектеп директоры Роллан Тілеуханов: «Иә, банан өсіріп отырғанымыз рас. Бұл жақтың табиғаты қатал, тропи­калық жеміс-көкөністер өнім бермейді деген бос сөз. Шындап шұғылданса, кез келген өсімдіктің жемісін татуға болады. Біз бұл бағыттағы жұмысымызды алдағы уақытта да жал­ғастырамыз. Тек жеміс ағаштары емес, түрлі гүлдердің дәнін, тұқы­мын тауып ексек пе деген ойымыз бар», деп жауап берген еді.

Бұл тараптағы жұмыстарды жемісті етудің ең тиімді жолы жеміс-көкөніс өндіретін зама­науи жылыжайларды көбейту қа­жет. Ауылдық жерлерге ба­ғыт­талған жеміс-жидек және көк­өніс шаруашылығы саласын дамыту стратегиясы бар. Оның аясындағы «Жылыжай шаруашылық­тары­ның желіс­ін құру және қолда­ныс­тағыларын дамыту» инвес­тициялық бағдарламасы кәсіпкер­лерді несиелендірумен айналы­сады. Ауыл шаруашылығы ми­нистр­лігінің мәліметтеріне қара­ғанда, соңғы жылдары жылыжай салу үшін субсидия тұрақты түрде бөлініп келеді. Демек кәсіп­керлерге жылыжай салу үшін мемлекеттік қолдау да, нарық­тық мүмкіндік те бар. Ауа райы қолайлы Түркістан өңірінің кәсіпкерлері шағын жылыжайлар шаруашылығына қызығушылық танытып, көкөністің түр-түрін өсіріп отыр.

Қазіргі таңда ішкі нарықта қыс, көктем айларындағы көк­өніс­­терге, гүлдерге сұраныс өте жо­ға­ры. Сол ретте маусымдық ке­­зең­де шетелден әкелінетін өнім­­дерге тәуелдіміз. Ресми мәлі­­меттерге сүйенсек, қысқы мау­сымда тұтынатын жеміс-көк­өніс өнімдерінің тек ширегі ғана өзімізде өндіріледі екен. Қалғаны сырттан тасымалданады. Бұдан шығатын қорытынды, жылыжай шаруашылығы – табысты кәсіпкерлікпен айналысудың әрі отандық нарықты қымбат импорттан арылтудың ең ұтымды жолы.

Жалпы, еліміздегі жеміс-көк­өніс саласын дамытудың өзекті мәселелері мен тежеуші факторларды атап айтар болсақ: көкөніс қоймалары көлемі­нің болмауы және жеткіліксіздігі, өнді­ріс­ті дамытуға және кеңейтуге суб­сидия алу мәселелері, саланы жеткіліксіз қаржыландыру, қайта өңдеудің төмен үлесі, өндіріс­тің жоғары шығындары және баға мен сапа бойынша жеміс-көкөніс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі. Сондай-ақ, маусымаралық кезеңде ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға­ның өсуі инфляцияға кері әсер етеді және жеміс-көкөністердің жекелеген санаттары бойынша импорт үлесінің ұлғаюына алып келеді. Міне, осы мәселелер күн тәртібінен түспей, сатылап болсын шешіле берсе, еліміз жеміс-көкөніс өнімдерінен тапшылық көрмейтініне толық негіз бар.