Гудзон институтының әскери-саяси талдау орталығының аға ғылыми қызметкері және директоры Ричард Вайц әлемді жаппай зақымдайтын биологиялық қару мәселесі төңірегінде мәселе қозғап, «The Washington Times» басылымына мақаласын жариялаған еді. Осы орайда автордың тұшымды ойларын оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік.
17 тамызда АҚШ Қорғаныс министрлігі «табиғи жарқылдарға тез ден қоятын және зертханалық апаттардың жаһандық қаупін азайтатын биологиялық қаруды қолдануды тежейтін тұрақты жиынтық күш» құруға бағытталған биологиялық қорғау саясатына жаңартылған шолу жариялады.
«Биологиялық қорғауды шолу» және АҚШ пен шет мемлекеттердің басқа да беделді стратегияларында осы қатерлерге қарсы тұру қауіпсіздікті тежеу мен қамтамасыз етудің кешенді халықаралық шараларын талап ететіні атап өтіледі.
Айта кетсек, Женевада Биологиялық қаруға тыйым салу туралы конвенцияны немесе ҚТК-ні нығайтуға бағытталған әлем елдері өкілдерінің кездесуі өтіп жатыр. Конвенция - халықаралық қауіпсіздіктің маңызды құралы.
1975 жылы күшіне енген соң ҚТК жаппай қырып-жоятын қарудың бүтін тобына тыйым салған алғашқы көпжақты шарт болды. Шартқа қатысушылар биологиялық шабуыл қаруын әзірлемеуге, өндірмеуге, жинақтамауға, сатып алмауға, бермеуге және қолданбауға міндеттенеді. Кез келген биологиялық зерттеу қызметі тек қана бейбіт мақсаттарды көздеуі тиіс.
Таяу уақытқа дейін мұндай бастамалар COVID-19 вирусымен күресу қажеттілігіне тірелген еді, бірақ енді Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы пандемияның аяқталғанын ресми түрде жариялаған кезде, халықаралық қауымдастық болашақ биологиялық қауіп-қатерлерден жаһандық қорғауды күшейту үшін «осы тынығуды» пайдалануы тиіс.
АҚШ кейбір елдердің биологиялық қару жасаудың жарияланбаған бағдарламалары бар екеніне әлі де алаңдаушылық танытып отыр. Лаңкестер бактерияларды, вирустарды және басқа да қауіпті агенттерді пайдаланады.
Гендерді редакциялау, функцияларды күшейтуді зерттеу, кванттық есептеулер, жасанды интеллект, синтетикалық биология, нанотехнология, 3D баспа және қазіргі заманғы робототехника сияқты жаңа технологияларды дамыту оларға биологиялық қару алуды жеңілдетеді.
Химиялық қаруға тыйым салу туралы конвенциядан немесе Ядролық қаруды таратпау туралы шарттан айырмашылығы, ҚТК-де Конвенцияның сақталуын бақылайтын және қамтамасыз ететін арнайы орган жоқ. Бұған дейін жасалған міндетті тексеру режимін құру әрекеттері сәтсіз аяқталды. Бұзушылыққа күдікті үкіметтер тек БҰҰ Бас хатшысына және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тергеу жүргізу туралы өтініш жасай алады.
Бұдан басқа, ҚТК-де БҰҰ Қарусыздану мәселелері жөніндегі басқармасының женевалық бөлімшесінде орналасқан, шарттың орындалуын қамтамасыз етуге көмектесетін шағын Имплементациялық қолдау тобы ғана бар. Мыңдаған қызметкерлер жұмыс істейтін және бюджеттері миллиондаған доллармен есептелетін Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктен немесе Химиялық қаруға тыйым салу жөніндегі ұйымнан айырмашылығы имплементациялық қолдау тобының шағын штаты және шағын бюджеті бар. Халықаралық қоғамдастық ҚТК алдында тұрған проблемаларды қиындықпен шешуде. Жаңашыл шешімдердің бірі Қазақстаннан келді, оның үкіметі бұрыннан бері таратпау саласындағы көшбасшылардың бірі болып табылады.
Қазақстан биологиялық қатерлерге қарсы тұру үшін ядролық қаруды таратпау саласындағы өз тәжірибесін қолдануға ұмтылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан ҚТК-ге қосылып, өз аумағында кеңес үкіметі құрған биологиялық қару жасаудың ауқымды инфрақұрылымын бөлшектеді. Америкалық «Қауіп-қатерді бірлесіп азайту» бағдарламасы шеңберінде жергілікті COVID-19 сынақтарын әзірлеуді қоса алғанда, қорғаныс саласында зерттеулер жүргізу үшін осы объектілерді жоюға айтарлықтай қаржылық және техникалық көмек көрсетілді.
АҚШ Қорғаныс министрлігі мен Қазақстанның Денсаулық сақтау министрлігі биологиялық қауіптілікке қарсы іс-қимыл бойынша тұрақты талқылаулар мен бағдарламалар жүргізуде.
2020 жылғы қыркүйекте БҰҰ Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттік құруды ұсынды.
Агенттік ҚТК, БҰҰ және басқа да органдарға биологиялық зерттеулердің бейбіт және ашық жүргізілуін қамтамасыз етуге көмектесуге арналған: барша адамның денсаулығы мен қауіпсіздігін жақсарту, мемлекеттік әлеуетті нығайту, вакциналар мен биологиялық қарсы шараларды әзірлеуді жеделдету, экспорттық бақылаудың неғұрлым инклюзивті тетіктерін құру, сенім шараларының қолжетімділігін арттыру есебінен халықаралық сенім мен ынтымақтастықты кеңейту, биологиялық шабуыл қаупіне ұшыраған мемлекеттерге әлеуетті көмек туралы деректер базасын жүргізу.
Биологиялық қауіпсіздік агенттігі ҚТК-нің сыни олқылықтарын жоюға мүмкіндік береді.
Агенттік сондай-ақ жаһандық бақылауды күшейту және мемлекеттерді халықаралық көмек алуға сенімді ету үшін қоғамдық верификация құралдары, ерікті сараптамалық бағалау, ашық көздерден деректерді іздеу сияқты одан арғы бастамаларды қолдай алар еді. Табиғи, кездейсоқ және әдейі жасалған биологиялық қауіп-қатерлерді ерте анықтау тиімді қорғаныс жасау үшін қажет.
Агенттік, сондай-ақ, COVID-19 бойынша пікірталастарды уландырған, биологиялық әзірлемелердің неғұрлым институционалды және жиі халықаралық шолуын қолдайтын жалған ақпаратқа қарсы тұра алар еді. Қазақстанның Ресеймен, Қытаймен және АҚШ-пен жақсы қарым-қатынаста болуы бұл ұсынысқа соңғы кездері таратпау жөніндегі басқа да бастамалардағы прогреске кедергі келтіретін келіспеушіліктерді еңсеруге көмектесуі тиіс.