Су шаруашылығындағы дағдарыс – саланы басқарудағы олқылықтан

Ең бастысы, мемлекет үшін аса маңызды осы салада өз алдына жеке Су ресурстары және ирригация министрлігін құру кеш те болса қолға алынғаны қуантады. Су тап­шылығы жылдан-жылға артып отырған қазіргі таңда көптеген ел су ресурс­тарын басқару саясатын өзгертіп, осы саладағы мемлекеттік бақылауды күшейтуде. Оларда су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бірыңғай вертикалы ретінде мамандандырылған мекеме дербес жұмыс істейді. 

Осыған орай, Мемлекет басшысы жылдар бойы қордаланған және әлі күнге дейін өз шешімін таппай отырған проб­лемалар мен кемшіліктерді қадап айтты.

Шынында да, халық санының өсуі мен ел экономикасының қарқынды дамуын ескерсек, 2040 жылға қарай су тапшылығы жылына 12-15 км3  жетуі мүмкін. Бұған бірнеше фактор ықпал етеді. Біріншіден, климаттың өзгеруі, ол мұздықтардың азаюына әкеп отыр.  Өз кезегінде бұл өзендердің су қорына әсер етті, яғни жыл сайын олардың ағыны тө­мен­деп бара жатқаны байқала­ды. Тағы бір маңызды фактор – судың 48%-ын көр­шілес мемлекеттерден: Қытай, Қыр­ғызстан, Өзбекстан, Ресейден алып отыр­мыз. Бұл трансшекаралық өзен­дер арқылы сумен қамтамасыз ету көбі­несе көршілерімізбен келісімшарттық қарым-қатынастарға байланысты деген сөз. Шешімін таппаған ауқымды мәселелер осында жатыр, бұған жаңа министрлік ерекше назар аударуы тиіс. Жоғарыда айтылғандай, су – шектеулі ресурс, оның көлемінің азаюы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Сондықтан ел Президентінің маңыздылығы бойынша суды мұнай, газ, металдармен салыстырғаны кездей­соқ­тық емес. Қазірдің өзінде де суармалы жерлер бүкіл егіс алқабының 7%-ын ғана алып жатыр (20,6 млн га), өсімдік шаруашылығы өнімі құнының 40%-ын құрайды. Сонымен қатар біздің фермерлер суару гектарының мүмкіндіктерін толық пайдаланбайтынын мойындауымыз керек. Егер барлық агротехникалық нормалар мен ережелерді сақтасақ және жоғары сұрыпты тұқымдарды қолданатын болсақ, бұл көрсеткішті екі есе арттыруға болады. Себебі суар­малы жерлерде барлық көкөніс дақыл­дары, сондай-ақ күріш, мақта, соя, қант қызылшасы және басқа да ауыл­шаруа­шылық дақылдары өсіріледі.

Қазіргі қордаланған мәселе су шаруа­шылығы саласындағы жылдар бойғы үздіксіз реформаларға байланысты да күрделене түсті. Мысалы, Су ресурстары комитеті бір ведомстводан екінші ведомствоға 6 рет көшті, бұл су шаруашылығын басқару жүйесіне де, су шаруашылығы инфрақұрылымын дамытуға да кері ықпалын тигізді.

Мемлекет басшысының су үнемдеу технологияларын енгізу арқылы оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың га кеңейту туралы тапсырмасы өте маңыз­ды. Тапсырма өте өзек­ті, бірақ бұл оңай шаруа емес. Себебі  бүгін­де суды үнемдейтін технологиялар­мен қамтылған суармалы жерлердің ауданы жалпы суармалы егістіктің 280 мың гектарын ғана құрайды, бұл  – 1 470 мың гектар, немесе 19%.

Ауыл шаруашылығының ғалым-маманы ретінде бірден айтайық, бұл істі тиімді бастау үшін Үкімет Қазақстан аумағында заманауи суару жүйелеріне қажетті құралдар шығаратын зауыт салу жөнінде шұғыл шаралар қабылдауға тиіс. Әйтпесе, бұл тапсырманы орындау өте қиын болады.

Соңғы жылдары суды үнемдеудің маңызды компоненттерінің бірі –  мелио­ра­циялық желінің жағдайы қатты алаң­даушылық туғызуда. Мамандардың пайы­мы бойынша олардың тозуы 60%-дан ас­ты, бұл ретте суармалы алқапқа жет­кізетін судың жоғалуы 40%-ды құрап отыр.

Мемлекет басшысының Жолдауында кемінде 3,5 мың шақырым арнаны жаңғыр­ту және цифрландыру міндеті қойыл­ған, ол үшін қаржы ресурстары ғана емес, сонымен қатар су шаруа­шы­лығы инфрақұрылымының нысандарын жобалау мен салуды сапалы орындай алатын мамандандырылған ұйымдар да қажет.

Суармалы сумен қамтамасыз етудің  маңызды көздерінің бірі – еріген қар мен тасқын суды жинақтау қой­маларын салу. Еріген суды жинақтау міндеті бұрын да қойылған болатын, бірақ ол жүзеге асырылмады. Жылдар бойы ауылдағы су пайдаланушылар үшін тарифтерді көтеруге «тыйым» салынды. Суды суару қажеттіліктері үшін қолдану барысында оны табиғи ресурс ретінде де, егістікке су беруде де болмашы құнмен есептеліп пайдаланылды. Бұл оның талан-таражға салынуына, суды үнемді пайдалануға деген ынтаның жойылуына әкеп соқты, яғни Президент атап өткендей, судың көлеңкелі нарығы пайда болды. Тариф белгілеудің жаңа тәсілдерін енгізу су пайдалану қызметкерлерінің жалақысын арттыру, сондай-ақ гидротехникалық құрылыстардың техникалық жай-күйін жақсарту бойынша көптеген мәселені шешуге, жоспарлы жұмыстар жасауға мүмкіндік береді. Тарифтік саясат су көзіне қолжетімділік, оны пайдалану мүмкіндігі деңгейінде құрылуға тиіс. Әрбір өзен бассейні үшін судың нақты құнын анықтау қажет. Онсыз суды үнемді пайдалану мүмкін емес. Бүгінгі күні «Қазақ су шаруашылығы» РМК белгі­леп берген суармалы бөліністегі су­дың бүкіл республикаға бірыңғай тарифі – ақылға қонымсыз. Бұл тәсіл өте қо­лайсыз және әлемдік тәжірибеге қайшы келеді.

Мұндай ысырапшылдыққа жол беру – мемлекетке өте тиімсіз екені белгілі. Өзендер ағынының жартысы көрші елдерге байланысты екенін және олардың да өз суармалы жерлерін қарқынды дамытып отырғанын ескеруіміз қажет.

Бұл жағдай қазіргі кезде кеңінен қолданылатын жер үсті суару әдісінің орнына суарудың заманауи әдістерін (бүрку, тамшылату, топырақ асты) енгізуді талап етеді.

Сондықтан суармалы егіншілік саласында мемлекеттік қолдау саясатын өзгерту қажет. Мемлекеттік қолдау тек суды үнемдейтін технологияларды енгізетіндерге ғана көрсетілуге тиіс.

Су үнемдеу технологияларын енгізу және суды оңтайлы тұтынуды экономикалық ынталандыру шараларын қолданумен қатар су шаруашылығы инфрақұрылымын цифрландыру, оның ішінде суды пайдалануды есепке алу, мониторингтеу және болжаудың өзектілігі артуда.

Климаттың аридизацияға (құрғақшы­лыққа) ұшырау жағдайында жерасты сулары біздің стратегиялық қорымыз болып табылады. Ең алдымен, олардың қор­лары мен сапасын объективті бағалап, жер­асты суларының нақты дәлдік картасын жасау қажет. Мұндай іргелі зерттеулер ғалымдар мен гидрогеологтердің қаты­суымен мемлекеттің қатаң бақылауымен жүргізілуі керек. Өкінішке қарай, бұл жұмыс қазіргі таңда көп жағдайда жеке ұйым­­дарға берілген. Еліміздегі мыңнан астам ауыл жергілікті сумен жабдықтау жүйе­­­лері есебінен (ұңғымаларды бұрғы­лау және блок-модульдерді орнату арқы­лы) сапалы ауыз сумен қамтамасыз еті­леді деп жоспарлап отырмыз, бірақ қа­зір­дің өзінде онда жерасты сулары­ның бекі­тіл­ген қорларының дұрыстығы күмән туғызады.

Тағы бір мәселе, елде өздігінен ағатын иесіз 2 200-ден астам ұңғыма бар. Қуат­тылығы тәулігіне 50 м3  дейінгі су тарт­қыштарды салу үшін қазір арнайы су пай­далануға рұқсат алудың қажеті жоқ, яғни мұндай ұңғымаларды кез келген адам бұрғылай алады. Осылайша, біз стра­тегиялық ресурсымыз –  жерасты тұщы суын біржола жоғалтып жатырмыз.

Келесі бір өзекті мәселе – халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету бойын­ша мамандандырылған пайдалану­шы ұйымдар жоқ. Денсаулық сақтау министрлігінің дерек­тері бойынша еліміздегі 235 орталық­тандырылған және 483 жергілікті сумен жабдықтау көзі иесіз болып табылады.

Бізде сумен жабдықтау нысандарын салуға сұраныс бар, бірақ оларды күтіп ұстауға тиісті сұраныс жоқ.

2010 жылы құрылған «Қазсушар» РМК  жұмысына көп сын айтылуда. Ғалымдар мен мамандар осы құры­лымның қызметін талдай отырып, басқарманы («Қазсушар» аппараты 70-тен астам адамнан тұрады) шамадан тыс орталықтандыру облыстық буынның әлсіреуіне алып келді деген қорытындыға келді. Сонымен қатар кейбір аудандарда мамандар мүл­дем жоқ, бұл гидротехникалық құры­лыстардың қауіпсіздігіне байланысты өзекті проблемаларды туындатып отыр.

Су мәселелерін шешу осы салаға қа­жетті кадрларды дайындаудан басталаты­ны анық. Сондықтан Президент Үкі­метке ғылыми және кадрлық әлеуетті нығайту жөнінде шаралар қабылдауды тапсырды.

Су саласында білікті кадрлардың – гидротехниктер, гидротехникалық құрылыстардың инженер-құрылыс­шылары, гидрогеологтер, гидрологтер, гляциологтердің тапшылығы бай­қа­лады. Атап айтқанда, Су ресурс­тары ко­митетіндегі қызметкерлердің көп­ші­лігінің осы салада практикалық тә­жірибесі жоқ, 38 адамның тек 18-і ғана су шаруашылығының мамандары. «Қазсушар» РМК жүйесіндегі 7 010 адам­ның тек жартысының ғана тиіс­ті бейіндік білімі бар, бос жұмыс орын­дарының саны 652 бірлікті (немесе қыз­меткерлер штатының 9,3%-ын) құрайды. 8 бассейндік басқармада 182 адам жұмыс істейді, ал мамандардың айтуы бойынша әлі де 420 қызметкер қажет.

Ерекше назар аударатын жайт, жаңа су нысандарын дұрыс жоспарламау және салу – мемлекеттік қаражаттың тиімсіз пайдаланылуына ғана емес, сонымен қатар судың тиімсіз жоғалуына әкеп соғады.

Гидротехникалық құрылыстар мен бөгеттердегі апаттар көбінесе сол жер­дегі қызметкерлердің кәсіби маман болмауынан туындайды.

Бүгінде су шаруашылығы мамандарын даярлау еліміздің 8 жоғары оқу орнында жүргізіледі. Өткен жылы су ресурстары және су пайдалану, гидрология, гидрогеология сияқты мамандықтарына 334 білім гран­ты бөлінді, оған тек 217 талапкер қабыл­данды. Яғни бөлінген білім беру грант­тарының 35%-ы игерілмей қалды. Егер елде жыл сайын 200-ден астам су маманы ғана даярланса, онда бұл саланы тиімді басқаруды қалай қамтамасыз етеміз?

Қазіргі жағдайды талдай отырып, біз осы мәселені тудырған бірқатар факторды анықтадық.

Талапкерлердің «беделді» деп саналмайтын осы мамандықтарды таңдауға ынтасы жоқ, себебі олардың көп­шілігі ауылдық жерлерден келеді, студенттер аз шәкіртақыға, мамандар төмен жалақыға қанағаттанбайды.

Сондықтан біз су саласы үшін кадр­ларды даярлау жүйесін шұғыл түрде қайта қарауымыз керек.

Ең алдымен, жастардың осы сұраныс­қа ие мамандықтарды игеруге деген ынта­сын арттыру керек. Ол үшін бакалав­риат білім алушыларының стипендиясын «Педагогикалық білім беру» және «Ден­саулық сақтау» бағыттары бойынша сти­пендия деңгейіне дейін, яғни  36 660 тең­геден 58 800 теңгеге дейін ұлғайту қажет.

Кадрларға сұранысты анықтау мони­торингі тетіктерін жетілдірген жөн. Сондай-ақ ауыл мектептерінің түлектеріне ауылдық квота бөлу тетігін жетілдіру, ауыл шаруашылығы, оның ішінде су мамандықтары бойынша оның көлемі 35%-дан кем дегенде 50%-ға дейін арттырылғаны абзал.

Мамандарды даярлау мақсатты мемлекеттік білім беру тапсырысы бо­йынша су шаруашылығы саласындағы жұмыс берушілердің өтінімдері және еңбек нарығының сұранысы бойынша жүргізілуге тиіс.

Жоғары оқу орны, кәсіпорын және студент арасында  үшжақты шарт жасасу қажет. Бұл ретте жұмыс беруші­лер өз кәсіпорындарының базасында  сту­денттердің практикасын, тағылымдамасын ұйымдастыруды міндетіне алады. Ал жоғары оқу орнын бітіргеннен кейін түлектердің сонда жұмысқа орналасуына тапсырыс берушілер кепілдік береді.

Саладағы осындай қордаланған мәсе­лелердің барлығын жаңадан құрыл­ған Су және ирригация министр­лігі жүйелі шешеді деп сенеміз. Ең бастысы, оның басшылығына еліміздегі орын алған жағдайды зерделей алатын және су шаруашылығын дамытуға әлеуеті жететін заманға сай тәжірибелі, кәсіби мамандар келсін дейік.

Ақылбек КҮРІШБАЕВ,

ҰҒА вице-президенті,

Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің басқарма төрағасы-ректор