«Әсеттей сал ән салсаң...» деп басталатын әннің бірнеше нұсқасы бар. Әсет әндері Арқа жерінен қанат қағып, мынау Семей, сонау Жетісу мен қазір арғы бетте қалып қойған қазақ өлкелеріне түгел жайылған ұлт өнерінің асқақ бейнесі десе болғандай. Кезінде қазақ ән өнеріне қатысты маңызды хабарлар мен бағдарламалар, үлкен ән байқаулары Әсет әнінің атымен «Інжу-маржан» аталып жатты. Қазақ өнерінің алыбы жиып алыңдар дегендей ұлт мәдениетінің небір інжу-маржандарын тастап кетті соңына.
Өткен күндері әлеуметтік желіде Өмір Шыныбек есімді білімдар қазақ «Вальдаролық ғашықтар» атты пост жариялап, еріксіз назар аудартты. Мыңдаған жыл жер астында сақталған, бір-бірін құшып жерленген ғашықтар сүйегінің суреті екен. Ол кісі «Қозы Көрпеш – Баяндай, бір молада өлсем-ау». Қазақ әнінен» деп тақырып қойып, былай депті: «Вальдаролық ғашықтар». Италиядағы Вальдаро қыстағының жанынан табылған мынау адам қаңқаларына археологтер осындай атау беріпті. Неолит дәуірі. Кемі 6000 жыл бұрын жастары шамамен 20 жастағы ер мен әйел белгісіз себеппен құшақтасып қаза тауыпты».
«Қазақ әнінен» деген тақырып бірден Әсеттің «Інжу-маржанын» еске салды. Қайта бір қопсытып қоймасақ, өзіміз де ұмытуға айналған ән төресін Дәнеш Рақышев, Нұржан Жанпейіс секілді әншілердің орындауында тағы бір тыңдап рақатқа баттық. Әйгілі әнші-композитор Кенен Әзірбаевтың Әсет жөнінде айтқаны еске түседі: «Әлі есімде. Жас кезім. Атағым жаңа шыққан әншімін. Іле бойында үш жүз ақ боз үй тігілді. Жарты ай бойы сауық, бәйге, көкпар, салым, күрес болды. Күн сайын кешке қарай өнер таласы, әншілік сайысы басталады. Міне, осы жиында Әсетті көрдім. Өзім көрген әншілердің ішінен Әміре болмаса, Әсетке пар келер ешқайсысы жоқ-ау! Оның үстіне киген төңірегін зерлеген қызыл мәуіті шапанына дейін көз алдымда қалды», депті Кенен ата.
Әсеттің сәні, салтанаты өз алдына, әні мен жыры зор тынысты дарын иесінің көкірегінен шыққанын ғана емес, аса талғампаз, білімдардың мәнері екені бірден байқалады. Себебі осы «Інжу-маржанның» өзінде:
«Сәйфіл Мәлік –
Жамалдай,
Бейнетіңе көнсем-ай!
Қозы Көрпеш – Баяндай,
Бір молада өлсем-ай!»,
деп тебіреніп әнге қосады. Академик Әлкей Марғұлан болса, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының сюжеті біздің жыл санауымызға дейінгі ІІІ ғасыр, тіпті одан да әрідегі оқиғадан басталатынын ғылыми дәлелдеп берген. Бәлен ғасыр халық санасында ғұмыр кешкен жырдағы ғашықтардың бірге жерленгенін Әсет мұхиттан сүзіп алған інжу-маржандай ұлт өнерінің мойнына алқа қылып таққандай әсер етпей ме? Және қандай асқақ әуен, құнарлы сөз. «Алыстан сермеп, жүректен тербеп» салған. Оның үстіне көптеген зерттеушілер әнші бұл туындысын жас күнінде шығарған болуы керек деп тұжырымдады. Белгілі жазушы Бексұлтан Нұржеке:
«Әсеттің «Інжу-маржан» әні – Естайдың «Қорланы» сияқты махаббат гимніндей ән. Әуендік құрылысының күрделігілі де, әуезділігі де «Қорланға» ұқсайды.
«Інжу-маржан» Әсеттің жас кезінде шығарған алғашқы әндерінің бірі болса керек. Себебі махаббат жайындағы ән де, өлең де адамның жастық шағында тууға тиіс. Оның үстіне Әсеттің «Қозы Көрпеш — Баяндай» деген сөзді айтуы да бекерден-бекер болмаса керек. Оның жігіттік дәурені Лепсі уезінде өткені, ал Қозы мен Баянның бейіті де сол өлкеде екені белгілі. Қозы мен Баянның күмбезін көрген жас жігіт адал махаббат жайында қиялдамады, олар жайындағы жырды естіп тебіренбеді дейсіз бе? «Сейпілмәлік – Жамалдай» деуіне қарағанда, ол әнді шығарған кез Әсеттің медреседе оқып жүрген немесе оны оқып кеткен кезі де болар. Әйгілі «Мың бір түнде» айтылатын махаббат хикаясы жас ақынның құлағына сол медреседегі оқу арқылы жеткені шүбәсіз секілді», дейді.
Жалпы, Әсет шығармашылығына қатысты жазушының еңбектері баршылық. Ескі кітаптарының біріне жазған алғы сөзін де оқығанбыз. Сондықтан бұл кісінің пікірін тартынбай келтірдік. Бұған қоса шоқтықты туынды туралы мына сөзі де назар аудартарлық сияқты:
«Бұл әнге байланысты бір күдік – қазіргі айтылып жүрген өлеңі әуен мәніне, әннің мақсатына үйлеспейді. Соған қарағанда, бұл сөздер «Інжу-маржанның» өзінікі емес. Өйткені ғашықтық әніне «Әуелетіп ән салса әнші Әсет» деу де, «Әсеттей сал ән салсаң аңыратып» деу де жарасып, жымдасып тұрған жоқ. Әр екі жолдан кейін алмасып келетін «Еркем, сені сағындым», «Сағынбасқа не шара» секілді қайырма тіркестер де, «Сейпілмәлік – Жамалдай бейнетіңе көнсем-ай, Қозы Көрпеш – Баяндай бір молада өлсем-ай» дейтін негізгі қайырма да біз айтып жүрген ән мәтінінің мәнінен мүлде алшақ. Ал «Інжу-маржанның» өз сөзін табу мүмкін бе, жоқ па деген мәселе – аса шешуі қиын мәселе, бірақ үміт үзуге тиісті емеспіз», дейді.
Десек те, «Інжу-маржанның» екінші түрін тыңдағанда, қайырма мен шумақтар арасында аса алшақтық байқалмайтындай сезіледі. Оны зерттеушілер айта жатар. Біз әзірге Әсет әндеріне бір назар салып, тыңдарман құлағын бұрып қойғанды жөн көрдік.