1986 жылдың ызғарлы желтоқсанында бодандық бұғауын бұзып, бостандық тілеп бұлқынған қазақ жастарының жүрегінде халқының арман-аңсары қайнап жатқан еді. «Желтоқсан көтерілісінің жаңа тарихымызда қандай орны бар?» деген сауалға жауап іздегенде, сол ақиқатты әділ таразылаған шығарма іздейтініміз анық. Осы жайында «Алматы. 1986 Желтоқсан», «Желтоқсан көтерілісі» айғақ-кітаптарының құрастырушы-авторы, публицист-жазушы Талғат Айтбайұлымен әңгімелескен едік.
– Талғат аға, Тәуелсіздік күнін қалай атап өтіп жүрсіз?
– Ашығын айтсам, ел секілді. Біз – екі жүйені көрген ұрпақпыз. Социалистік заманда кеңес өкіметінің құрылған күнін қалай тойлағанды көрдік, тамашаладық. Бүгінгі жүйеде ол күнді 16 желтоқсан алмастырды. Бірақ бұл шешім мені әлі күнге дейін ойландырады. Олай деуіме себеп, 1986 жылғы қазақ жастарының КОКП Орталық комитетінің жоғарыдан жүргізген өктем, әкімшіл-әміршіл саясатына қарсы қазақ жастарының қақтығысқа, соңы аяусыз басып-жаншуға ұласқан бейбіт наразылығы және осыған заңдық баға берілмеуі. Тәуелсіздік алған күн басқа мемлекеттерде қай дәрежеде аталып өтетінін көріп, біліп жүрміз. Ал біз де күлбілтелемей ақиқатын айтар болсақ, емен-жарқын көшеге шығып мәз болатын, масайрап шаттық әнін шырқайтын айрықша атаулы күн болудан әлдеқашан қалды.
– Енді бүгінгі қоғамның саналы бір өкілі ретінде не істеу керек деп ойлайсыз?
– Тәуелсіздік – саяси мәні зор ерекше ұғым. Үш жүз жылдай Ресей патша өкіметінің боданы, одан кейін ұлтымызды өрге сүйреп, мемлекетіміздің туын желбірететін арыстарымыздың бәрін қынадай қырып тастап, тұқыртып ұстаған тоталитарлық жүйеден ірге бөліп шыққан қуанышымызды қастерлей білуге тиіспіз. Сондықтан айтулы, атаулы күнді қазанның 25-іне – Республика күніне ауыстырған жөн-ақ. Сонда айрықша атап өтетін екі оқиғаны бірге үйлестірсек, кім бізге бірдеңе дейді?.. Оның үстіне мезгілі күннің қақаған суық кезі емес, күздің қоңыржай, шуақты шағына дөп келеді. Күлсек те, жөндеп күліп, жаздай жайнап жүреміз.
– Сіз аз таралыммен «Алматы. 1986 Желтоқсан» айғақ-кітаптарының 16 томын елге ұсындыңыз. Ол кітаптардың алғашқы төрт томы Мәдениет және ақпарат министрлігінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша «Желтоқсан көтерілісі» деген атаумен жарық көрді. Білуімізше, айғақ-кітаптарыңыз әрі қарай жалғаса беретін сыңайлы.
– Иә, дәл солай. 1991 жылы қолға алып, жұқа мұқабамен шығара бастаған кезімізде, өзі де Желтоқсанның қуғын-сүргінін бастан кешіп, шетқақпай көріп жүрген Ақселеу Сейдімбек аға «Талғат, бұл 1916 жылдың қасіреті емес, күні кеше ғана болған тарихи оқиға. Сен ақыры қолға алған екенсің, жүз том болса да шығарсаңшы», деп еді. Расында, алаңда қазағымыз деп намыс туын желбіреткен, сол үшін қудалауға түсіп ұсталған, сотталған, жұмыстан аластатылып, тіпті тұрақ мекенінен де қуылған адам өте көп. Арасында ажал құшқандары да бар. Өмір бойы мүгедек болып қалғандары қаншама. Солардың әрбірі батыр, Желтоқсан көтерілісінің қаһармандары емес пе? Олардың ерлігі – ескерусіз қалмайтын ерлік. Менің айғақ-кітаптарым – өшпес ерліктің өнегелі дүниесі, Желтоқсанның шерлі шежіресі. Осы кітаптар арқылы көтерілістің қалтарыста қалған оқиғаларын қайта тірілтемін, айтылмаған ақиқатын ашуға ұмтыламын. Мәселен, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің Алматы қаласында 1986 жылғы желтоқсанның 17-18-інде болған оқиғаларға түпкілікті баға беру жөніндегі комиссиясының тұжырымдары бойынша толық ашылмаған жұмбақ қалтарыстарына Желтоқсан қаһармандары мен куәгерлерінің естелік материалдары арқылы ендеймін. Ешбір саяси оқиға алдын ала дайындықсыз жүзеге аспайды. Желтоқсан көтерілісі де дәл солай. Әзірге қолмен қойғандай ұстап көрсететін нақты ұйымдастырушылары аталмағанымен, олар қылаң берді. Менің мақсат-мүддем – соларды айқындау. Сол үшін де қал-қадерімнің жеткенінше айғақ-кітаптарды шығара беремін.
– Желтоқсан тақырыбының әдебиет пен ғылымда, кино мен сурет өнерінде қалай көрініс тапқанын да тілге тиек ете кетейік, аға.
– Әдебиеттің көркемдік әлеміне еніп, роман-повесть, әңгімелер жазып, бүгінгідей қиын-қыспақты жағдайда шығара алмай пұшайман күйде жүрген қаламгерлер ұшырасар. Ал оқырмандарға ұсынылған нақты шығармалар ішінде Дүкенбай Досжановтың «Алаң», Жақсыбай Самраттың «Бітеу жара», Тұрысбек Сәукетайдың «Айқараңғы» романдары тіл ұшына оралады. Желтоқсанның таяғын жеп, азабын тартқан тұлғалар туралы Көлбай Адырбекұлы «Казахское дело» деген жобамен төрт кітап жазса, әзірге соның біреуі ғана қолға тиді. Қалғандарының тағдыры не болады? Орайлы сәті келгенде бұл мәселені Мәдениет және ақпарат министрлігіндегі азаматтарға құлаққағыс ете кетейін: Сіздер өте құнды және оқылатын, әлеуметтік маңызы зор кітаптар екенін ескерсеңіздер екен.
Ал сахналық шығармалар ішінен жазушы, драматург Серік Асылбектің «Желтоқсан түні ызғарлы» («Бір түнгі оқиға») пьесасын айрықша айтамын. Өйткені ол – Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында сахналанып, көрермендерді ерекше тұшындырған қойылым. Сол секілді ақын Болат Шарахымбайдың «17-желтоқсан» поэмасы негізінде жасалып, Б.Римова атындағы Талдықорған театры көрермендерге ұсынған поэтикалық спектакльді де көзіқарақты жұрт жақсы біледі. Тағы бір айтатын дүние – Көлбай Адырбекұлы мен Ертай Айғалиұлының өлім жазасына кесіліп, КСРО Сыртқы істер министрі Андрей Громыконың араласуымен түрмеден аман шыққан Желтоқсан қаһарманы Мырзағұл Әбдіқұлов туралы жазылған пьесасы. Қозғалатын мәселе, айтылатын ойлардың өте ащылығына байланысты республикалық та, облыстық та театрлардың ешбірі тәуекелі жетіп қолға алмады.
Желтоқсан тақырыбындағы ақындардың поэмалары мен өлеңдері баршылық. Солардың санатында өзі де қудалауға ұшырап, оқудан қуылған ақын Аманғазы Кәріпжан әулеті үзбей жазып келеді. Бірнеше кітабы жарық көрген.
Енді ән әлеміне байланысты айтарым: сазгер, әнші, актер Әбиірбек Тінәлінің «Желтоқсан желі» әні өзінің мәңгілік орындалатын тағдырлы ән екенін көрсетті.
Киноға экрандалуға қатысты: Колбиннің кезінде кинорежиссер Талғат Теменовтің «Қызғыш құс» көркем фильмі түсірілді. Биліктің тапсырмасымен түсірілгендіктен бе, көрермендер онша қабылдай қоймайды. Кинорежиссер Қалдыбай Әбеновтің жартылай көркем, деректік көріністері де басымдау «Аллажар» фильмін бөле-жара атар едім. Өкініштісі, ол кинотеатрларда, не телеарналарда көрсетілген жоқ. Қалдыбайдың өзі осы фильмі туралы тұңғиық ойдың шырмауына шатылып, айықпас аурудың салдарынан бірер жыл бұрын көз жұмды.
Желтоқсан – өте ауыр, биліктің назарынан тыс қалған тақырып. Солай болғандықтан кинорежиссер Әсия Байғожина да талай жылдан бері демеушілер іздеп, жанкештілікпен жұмысын үзбей жалғастырып келеді. Оның Одақ ыдырамай тұрған кезде Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында түсірген «Жарияланбаған демонстрацияның хроникасы» деректі фильмі өте құнды, дәйектік маңызы өте зор дүние. Г.Колбин жәдігөйлене сөйлеп, өзін барынша жанталасып ақтауға тырысса, Д.Қонаев Желтоқсан күнәһарларының бірегейі болған оның оңды-солды есіп сөйлеген сөзіне шамырқана жауап беріп, өтірігін шығарады. Әсияның «1986. Желтоқсан хроникалары. Шындықтың үзігі» топтама фильмдері шетелдік қорлардың қолдауымен экрандалып келеді.
Ғылымға келсек, ғалымдарымыз үшін Желтоқсан көтерілісі жабық тақырып десем, асылық айтпаған болармын. Себебі елімізде арада өткен 37 жыл әлетінде бір-ақ кандидаттық диссертация қорғалды. Ол – Әл-Фараби атындағы ұлттық университеттің журналистика факультетінің оқытушысы, марқұм Нәрбин Кенжеғұлованың профессор Сағынбай Қозыбаевтың жетекшілігімен жазылған «Желтоқсан оқиғасының баспасөзде көрінуі» деген тақырыптағы зерттеу еңбегі. Желтоқсаннан жетекші ғалымдардың үрейленіп үркетіні сондай, тіпті жоғары оқу орнын бітірушілерге дипломдық жұмысқа ұсынудан да жасқанады. Осылай бүкіл әлемдік тарихи мәні терең Желтоқсан көтерілісі ғылыми айналымнан қағажу көріп отыр.
– Енді бүгінгі ұрпаққа оралайық, оларға Желтоқсан көтерілісінің маңызы мен мәнін дұрыс ұқтыра алдық па? Егер өз деңгейінде ұқтыра алмасақ, алдағы уақытта оның қасіреті мен қасиетін қалай жеткіземіз?
– Ол үшін әрдайым жүйелі, ашық әңгіме қажет. Желтоқсаннан үрейленбеу керек. Өйткені көтеріліс сол уақыттағы горбачевтік билік, саясаткерлер әдіптегендей орыс ұлты мен қазақ халқының арасын ашып, жауластыратын кереғар оқиға емес. Құдай халқымызды кең құшақ етіп жаратқан. Біз – бар мәселеге байыппен, асқан төзімділікпен қарайтын халықпыз. Қанша ауыр да азапты қыспаққа тап болсақ та, сабыр мен салиқалы пайым біздің серігіміз. Әйтпесе, қазақ нендей құқайды көрмеді? Адам айтқысыз қаншама қырғын, азаптарды бастан кешпеді? Ең ғажабы сол, кекшіл емеспіз. Жаманшылықты санамыздан сызып тастайтын «ұмытшақ» ұлтпыз. Өте кешірімшілміз. Мұндай қасиет бойына ұялаған халық ешқашан өздігінен қантөгіс, қасіретке бармайды.
Желтоқсан көтерілісі – қазақ жастарының ұлы ерлігі. Біз сол уақытта нәзік жанды қыздарымыздың өрлігін өз көзімізбен көрдік. Жығылып жатса да жанталасып, алға ұмтылумен, жағаласып, қарсыласумен болды. Өлгелі жатса да өр мінезінен бір танбады. 1986 жылы ызғарлы Желтоқсан күндерінде қазақ үшін ер мінезімен көрінген жастардың бәрі сондай еді. Осылай болғанын барынша айтып, өскелең ұрпақтың санасына сыналап сіңіру үшін олармен жиі-жиі жүздесуге тиіспіз. Сөйтіп, тәрбие, тағылым сабақтастығына баса мән берсек, келешек ұрпағымыз бізден де биік, мәртебелі болып өсері сөзсіз.
– Желтоқсан көтерілісіне қатысушыларға көзқарас қалай? Оларды қолдау шараларына көңіліңіз тола ма?
– Бұл да әбден ойланатын мәнді мәселе. Кеше бәрі алаңға алаңсыз оймен, горбачевтік демократия, жариялылық үніне елтіп шыққан аңғал да бейкүнә қыз-жігіттер еді, қазір алпыстың асқарындағы қауымға айналды. Денсаулықтарын алаңда жоғалтты. Ерлік күрестері үшін құрмет, сый көрмеді. Тіпті жүрек жылытатын жақсы сөз, жылы қабаққа да зәру. Ұйымдары көп-ақ. Бірақ береке-бірліктері қуантпайды. Бастарын біріктірмей, араларына іріткі салатын беймәлім күш бар дейді. Бірақ солар 86-ның ызғарлы күндерінде «сен кімсің, қайдансың?» демей, Алматының көшелерінде шеруледі, алаңда жұмылған жұдырықтай тұтасып тұрды. «Менің Қазақстаным» мен «Атамекенді» әуелете шырқады. Бейбіт шерудің аяғы оңбай таяқталып, азапталуға алып барды. Оны жүзеге асырған биліктің өзі. Ең басты қозғаушы күші Мәскеуде болды.
Бүгінде тәуелсіз ел болдық дейміз. Тәуелсіз ел болайық деп ұрандатпаса да, бар ниеті, ойы осыған үйлесетін көтерілісші жастарымыз көрген қасірет пен тартқан тақсіреттің қайырымын көре алмай қамығып келеді. Оны көру үшін алаңда қолға түскенін, қорланып, зорланғанын дәлелдеу керек екен. Ұсталып тіркелгендер, сотталып істі болғандар, партия, комсомолдан шығарылғандар өздерін ақтап алар-ау. Ал ұсталмай аман құтылғандар ше? Олар өздерінің Желтоқсан қаһармандары екенін қайтіп дәлелдейді? Міне, олардың бәрін ашындыратын нәрсе – осы.
Бүгінде ақталғандар санаулы. Биыл қаншаға жеткенін білмеймін, ал 35 жылдығы аталып өткен кезде күллі республика көлемінде ұзын саны бес жүздей ғана болатын. Енді ақталған Желтоқсан батырларына мемлекет атынан жасалатын жақсылыққа қатысты айтарым: Алматы қаласының әкімдігі өткен жылы Тәуелсіздік күні қарсаңында 150 мың теңгеден беріп еді. Биыл 250 мың теңгеге өсіріпті дегенді естідім. Жұмыс істеп жүрген желтоқсандықтардың айлық жалақысына үш жарым мың теңгеден қосылады.
– Тәуелсіздік мерекесінде көңіл көтеретін көп әңгіме айта ма деп дәмеленіп едім...
– Көңілсіздеу тұстары көбейіп кетсе, ащы ақиқатқа жуықтап сөз қозғағаным үшін кінәлі емес шығармын. Дегенмен «үмітсіз – шайтан». Бәрі бірте-бірте жақсарса, жабыққан, қамыққан желтоқсандықтардың қабарған қабақтары ашылар. Солай болады деп сенейік...
– Ашық әңгімеңізге алғыстан басқа айтарым жоқ.
Әңгімелескен –
Арман ОКТЯБРЬ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ