Өткен жылы жалпы экономика 5,1 пайызға өсіп, даму қарқыны бәсеңдемеді. Десек те қазір Үкіметке жайбарақат отыратын емес, жаңа серпінмен іске кірісетін уақыт. Мақсат айқын, бағыт белгілі, енді қателіктерді жою қажет.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев алдағы міндеттерді орындау үшін Үкімет пен әкімдіктерге берілген құзырет дұрыс қолданылмай, салдарынан реформалардың жүзеге асырылмай жатқанын айтып, жұмыс істеу тәсілін түбегейлі өзгертуді, ұстанымдарын жүйелеуді, экономиканың ұзақмерзімді дамуын қамтамасыз етуді тапсырды.
Кейінгі бес жылда салық тапшылығы 11 трлн теңгеден асып кеткен. Бизнестің өркендеуіне салық кедергі болып жатқан жағдайлар бар. Сондықтан бизнеске әкімшілік қысым көрсетуді азайтып, нақты қолдауды көбейтіп, салықты жүйесіз өсіруден бұрын Үкіметке алдымен қуатты экономика қалыптастыру керек. Президент салық жеңілдіктерін 20%-ға азайту тапсырмасының орындалмағаны мен шешу жолдарының әзірленбегеніне тоқталды. Сондай-ақ салық жүйесі цифрландырылмақшы. Президент мемлекеттік кірістер комитетінде 2000-2014 жылдары қосылған 14 ақпараттық жүйенің кеңінен қолданылмағанына, жаңа халықаралық жүйеге ауыспағанына назар аударып, ведомствоның барлық ақпараттық жүйесіне ІТ-аудит жүргізуді, жаңа Салық кодексін әзірлеумен қатар Мемлекеттік кірістер комитетінің жаңа ақпараттық архитектурасын қалыптастыруды тапсырды. Жалпы, салық және бюджет саласын түбегейлі реформалап, соның арқасында мемлекет пен бизнестің арасында жаңа қоғамдық шарт жасап, осылайша ұлттық табысты әділ бөлудің парасатты жолы қалыптастырылмақшы. Бұл – Үкіметтің алдында тұрған негізгі басымдық болмақ.
Президент негізгі капиталға салынған инвестицияның ішкі жалпы өнімге шаққандағы үлесінің азайып кеткені елдің даму қарқынына қауіпті екенін жеткізді. Ішкі-сыртқы инвестицияны көбейту қанша айтылса да айтарлықтай орындалмай келеді. Мысалы, көптеген облыс отыз жылдан бері дотацияға қарап, тіпті аудандардың облыс пен республикалық бюджетке кіріптарлығы – инвестиция тарту мен экономикалық дамуға деген жайбасарлықтың салдары. Бізде барлық дерлік сала сыбайлас жемқорлықтың салдарынан оңалмай жатыр. Президент ақша жүретін жерге мейлінше адами факторды араластырмай, барынша бюрократиялық міндеттемелерді азайтып, тіпті инвесторларға «бір терезе» қағидатымен жан-жақты қолдау көрсетуге дайын. Сол сияқты жобалардың жүзеге асырылуын қадағалайтын тиімді мониторинг жүйесін іске қосу да өте құптарлық іс. Депутаттар жарты жылда бір рет аудан аралап, құрылыс нысандарымен танысамыз. Әбден қаңқасын тұрғызып, қабырғасы қаланып, едені төселіп қойғанда сапалы салынуын талап етуге кеш болады. Сондықтан мемлекеттік сатып алу бойынша жүргізілетін құрылыс, мемлекеттік қолдау аясында іске қосылатын жобаларға міндетті түрде мониторинг жүргізу керек. Қазір Мәжілісте мемлекеттік сатып алу туралы заң жобасы қаралып жатыр. Заң нормаларын әркімнің өз қалауына қарай икемдеуге тыйым салынды. Тауар, жұмыс және қызмет ұсынушыларға қойылатын талаптар мен белгіленген мерзімді бұзғаны, жұмысты сапасыз атқарғаны үшін жауапкершілік күшейтілмек. Өйткені құрылыс саласында олқылық өте көп. Сондықтан сапаға мән беріліп жатыр.
Экономиканы кешенді түрде ырықтандыру үшін жүйелі шаралар қабылдау – мемлекеттің экономикалық үдерістерге тым араласуынан біртіндеп бас тартуына мүмкіндік беретін реформа екені айтылды. Президент отын-энергетика нарығындағы қателіктердің соңы немен аяқталғанын еске салды.
Қолдан тапшылық тудыра берсе, жанар-жағармайға да сұраныс төмендейтін қауіп бар. Көлік индустриясында озып кеткен елдер электрокарлар шығарып, күн көзінен қуат алып жүретін көліктер нарықты жаулайтын келешек келе жатыр. Мәселен, Өзбекстан өз көліктерімен алдымен ішкі сұранысты толықтай дерлік қамтамасыз етіп, сосын сыртқы нарыққа шығарды. Кез келген экономикасы мықты мемлекет алдымен өз өнімдерінің саудасын өз елдерінде жүргізеді. Бұл – әрі экономика әрі идеология үшін тиімді тактика. Біздің елге көліктің ескісі де, жаңасы да шеттен әкелінеді. Бір монополисті қолдау үшін ескі көлік мініп жүргендерге экология мен салықты сылтауратып тиіспеу керек. Өйткені шеттен келген арзан көліктің де бағасы утиль алым мен жоғары салық, одан қалса автосалондар мен банктердің өсімінің кесірінен қымбаттап кетіп жатыр. Ел ішінде «Сергектің» миллиондаған айыппұлынан арзан ескі көлік мінетіндер өте көп және олардың нақты ақшаға сатып алуға қаражаты жоқ. Көпшілігі банктерден несиеге алса, жағдайы жетпейтін жастар арендаға алып, күніне 13-15 мыңнан төлеп те мініп жүр. Өз күнін өзі көріп жүргендерге аяққа нық тұрып кеткенше, ең болмаса, жаңасын алғанша ескісіне, борышынан құтылғанша көлік иелерін тығырыққа тіремеу керек деп есептеймін. Олар да ескі көлікті бекер мініп жүрген жоқ. Күнкөріс, жанбағыстың қамы үшін мініске жаратып жүр емес пе?
Ұялы байланыс, интернет сапасының нашарлығы мен мүлде жоқтығы, тариф төлемдерінің өсіп кеткені Мемлекет басшысын да бейжай қалдырмапты. Қазір көп жұмыс, тіпті оқушылардың сабақтары да байланыс жүйесіне байланып тұрғандықтан, қызмет көрсету сапасы жоғары болуы керек. Өкінішке қарай, абоненттердің мұқтаждығы мен мәжбүрлігін пайдаланып өз қалтасын ойлап жатқан ұялы байланыс операторлары да заңсыздықтар мен бассыздықтарға барып жатыр. Бұл саладағы бақылаусыз монополияны, ресурстарды әділетсіз бөлуді, жалпы заңсыздықтарды жою міндеті қойылды. Президент Үкіметке мемлекеттік меншік тізілімін қайта қарауды және жекешелендіру үдерісінің әдіс-тәсілін нақтылауды тапсырды. Жекешелендіруді тиімді жүргізу экономиканың еркін дамуына жол ашады.
Индустрия саясатын жүргізу үшін арнайы министрлік құрылғанына бір жылдан асты. Өндірістің өркендеуіне тың серпін береді деген үміт артылғанымен сенім әлі ақталған жоқ. Министрліктің алдына даму бағдарын анықтап, озық технология қолданылатын жаңа өндірістер ашу міндеті тұр. Жобалар дайын болса жоспар әзір емес. Өндірісті жүйелі дамыту үшін де Үкімет жетекшілік етуі керек. Әр өңірдің ерекшеліктеріне қарай өндірісті жүргізу керек. Әсіресе ауылдарда жұмыссыздықты жою үшін зауыт-фабрикалар салу керек. Жүйе жұмыс істемей тұр. Сол үшін де Президент ел дамуына білімімен үлес қосатын экономистермен жұдырықтай жұмылуға шақырды.
Ауыл шаруашылығының ахуалы нашар. Былтыр қант қызылшасы мен мақта өсірген өңірлерде диқандар еккенін орса да, төккен тері ақталмады. Қызылша іріп, жүгері шіріп кетті. Батысқа малға жем жетпей жатты. Су тапшылығынан да шығынға ұшырағандар бар. Президент айтқандай агроөнеркәсіпке бөлінетін қаржы көлемін екі есе ұлғайтып, оңалту қажет. Көктемгі егіс науқаны мен күзгі жиын-терімге жеңілдікпен берілетін несие көлемін 1,5 трлн теңгеге, ал инвестициялық жобаларға бөлінетін жеңілдетілген несиені 800 млрд теңгеге, лизинг беруге жыл сайын кемінде 450 млрд теңге бөлінетінін естіп, қуанып қалдық. Шынымен де жыл сайын ауыл шаруашылығы техникасының 10 пайызы жаңартылса, жалпы өнім көлемі 2 есеге ұлғаяды.
Ешбір қазба байлығы жоқ жерде ауыл шаруашылығын дамыту әлемдік тәжірибеде бар. Агрономдар осы бағытта зерттеулер жүргізіп, әр аймақта агроөнеркәсіп кешенін дамыту жоспарын түзу керек. Әркім өз бетінше егін салса да, бәрібір біз осы сала арқылы да мол табысқа жетуді көздесек жүйелі түрде жұмыс істеу керек. Ауыл шаруашылығы – кей облыстың көшін бастап отырған күретамыр. Сондықтан министрлік мамандары ауылдарды аралап, өз көздерімен көріп, жағдайды түзесе, игі еді.
Бюджеттен бөлінген қаржы мақсатты жұмсалып, жөнімен игерілсе, барлық бастама сапалы атқарылып, пайдалануға берілсе, ешбір мәселе қайта-қайта туындамас. Осы жолда жаңадан іске кіріскен Үкіметке де сәттілік тілейміз.
Қайрат БАЛАБИЕВ,
Мәжіліс депутаты