Оқырман назарына The Social Progress Imperative талдау орталығы жариялаған «Әлеуметтік даму прогресі – 2024» (2024 Social Progress Index) есебін ұсынамыз.
The Social Progress Imperative – 2012 жылы құрылған америкалық сараптамалық талдау орталығы, жаһандағы әлеуметтік даму мәселелерін зерттейді. Ұйымның негізгі зерттеу жобасы – әлем елдерінің әлеуметтік дамуы мен қоғамдық әл-ауқаты бойынша жетістіктерін өлшейтін «Әлеуметтік даму прогресі индексі». 2012 жылдан бері жыл сайын шығып келе жатқан бұл есептің биылғы шығарылымында 170 елдегі 13 жылдық (2011-2023) әлеуметтік даму деректері бойынша талдау жүргізілген. Есепте денсаулық сақтау, білім, қауіпсіздік, адам құқығы, инклюзивті қоғам, жетілдірілген білім беру, таза ауызсумен қамту, тұрғын үймен қамтамасыз ету сынды көрсеткіштерге баға берілген.
Мамандар талдау негізінде алғаш рет әлеуметтік даму прогресінің жаһандық құлдырауы байқалғанын атап өткен. Зерттеу деректеріне сүйенсек, қазіргі таңда 61 ел елеулі сәтсіздіктерді бастан кешірсе, 77 ел тоқырау үстінде. Тек 32 мемлекет белгілі бір прогресс деңгейіне қол жеткізген. Демек әлемдегі әрбір бес адамның төртеуі әлеуметтік тоқырау үстіндегі мемлекетте тұрады. Зерттеу бойынша негізінен денсаулық сақтау, адам құқығы және өз ойын еркін білдіруі, ақпарат пен коммуникацияға қолжетімділік көрсеткіштерінен құлдырау байқалған.
Әлемдік әлеуметтік даму прогресі индексі 2022 жылдан 2023 жылға дейін 0,31 ұпайға төмендеген. Бұл көрсеткіш, денсаулық саласының жағдайы (-1,7 ұпай), ақпарат пен байланысқа қолжетімділік (-2,2) және адам құқығының (-0,51) төмендеуіне байланысты орын алып отыр. Көбіне COVID-19 пандемиясы денсаулық сақтау саласының нашарлауына ықпал етіп, ал баспасөз бостандығының шектелуі ақпаратқа қол жеткізуге теріс әсер еткен.
Дания 2024 жылғы әлеуметтік даму индексі бойынша 90,38 ұпаймен бірінші орында тұр. Алғашқы үштікке әлеуметтік жағдайы дамыған Норвегия мен Финляндия мемлекеті енген. Есепте көрсетілген елдер ішінде Латвия, Болгария, Черногория, Малайзия және Грузияда жыл сайынғы прогресс байқалған.
Әлеуметтік даму прогресі индексінде Қазақстан 69,73 ұпаймен 63-орында тұр. Өткен жылдармен салыстырғанда еліміздің көрсеткіші көп өзгеріске ұшырай қоймаған. Дегенмен 2022 жылғы индекс қорытындысымен салыстырғанда 2 сатыға көтерілген.
Барлық G7 елдерінде, оның ішінде, АҚШ, Франция және Канадада әлеуметтік прогрестің нашарлауы байқалған. Атап айтқанда, қауіпсіздік, денсаулық сақтау және құқық мәселелерімен бетпе-бет келген АҚШ 29-орынға төмендеді. Тұрақты экономикалық өсуге қарамастан, америкалықтардың өмір сүру жағдайы 13 жыл бұрынғыдан да нашарлаған. АҚШ-тың үлкен осал тұстарының бірі – қауіпсіздік. Бұл көрсеткіш бойынша әлемде Қазақстан, Түркия және Сауд Арабиясынан кейінгі 70-орында. Ал адам құқығы бойынша әлемде 51-орынға тұрақтаған. 2011 жылдан бері Ұлыбританиядағы әлеуметтік прогрестің нашарлауына негізінен құқық пен инклюзияның төмендеуі себеп болған.
Соңғы 13 жылда көрсеткіштері айтарлықтай жақсарғанымен табысы төмен оңтүстік Сахарадағы Африка елдерінің рейтингі әлі де айтарлықтай көтеріле қоймағанын байқаймыз. Оған басты себептердің бірі Африка мемлекеттеріндегі кедейшілік көрсеткішінің жоғары болуы. Жаһандық деңгейде олардың қатарына саяси тұрақсыз Нигер, Сомали, Йемен, Оңтүстік Судан, Ауғанстан және Конго сияқты мемлекеттер жатады. 2024 жылғы индекс бойынша соңғы орында Оңтүстік Судан (25,93 ұпай) мемлекеті орналасты. Егер әлемді бір мемлекет ретінде қарастыратын болсақ, әлеуметтік даму прогресі индексі бойынша ол Боливия мен Әзербайжан арасында орналасқан ел болар еді. Орташа алғанда, әлемде тұрғын үй, су және санитария бойынша ең жоғары ұпайлар бар болса, жетілдірілген жоғары білім мен қоршаған орта сапасы бағытында әлем ең нашар көрсеткіштерге ие.
Әлеуметтік даму прогресі индикаторларында соңғы әскери қақтығыстарға байланысты толық көрсетілмеген Батыс жағалау мен Газа, Израиль немесе Украина сынды елдер барын ескеру қажет.
Мария Жылқышиева,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы