Ғылым мен технологияның дамуын инженерлік жоғары білім беру жүйесінің дамуынан бөліп қарай алмаймыз. Бұл медальдың екі беті секілді, біреуі дамымай, екіншісі ілгері баспайды. Ал сапалы жоғары білім болмаса, ғылымның дамуы қиын. Мемлекет басшысы 2020 және 2023 жылғы халыққа арнаған кезекті Жолдауында экономикада техникалық мамандарға сұраныстың өте жоғары екенін, бірақ оған отандық білім беру мүмкіндігі жеткіліксіз екенін атап көрсеткен еді. Мен 50 жылға жуық жоғары оқу орнында қызмет істеймін. Осы тәжірибемнен түйген ойларымды ұсыныс ретінде айтсам деймін.
Сапалы жоғары білім беру: бірінші – студенттерге кәсіби оқыту бағдарламасын, екінші – білікті оқытушылар мен оқу зертханалары бар ұтымды ұйымдастырылған оқу үдерісін, үшінші – мектеп түлектерінің білімді болуын талап етеді.
Мамандарды даярлау бағдарламасының сапасы ең алдымен жоғары оқу орындарының басшылығы мен олардың оқу үдерісін кәсіби ұйымдастыруына байланысты. Университетті басқарудың қазіргі жүйесін ескере отырып, ректорлардың кадрларды даярлау сапасына ықпалын асыра бағалау мүмкін емес. Сондықтан ұлттық университеттерге жоғары құзыретті ректорларды тағайындау үшін олардың кандидатурасын ашық түрде талқылаған дұрыс. Сонымен қатар жоғары оқу орындарының ғылыми кеңестеріне оқу үдерісін ұйымдастыруға нақты әсер ету мүмкіндігін беру – маңызды.
Сондай-ақ еліміздегі техникалық университеттерде инженерлік бағыттағы атауы және мазмұны жағынан да халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтін бірнеше оқыту бағдарламасы бар. Бұл студенттердің қазіргі заманауи техниканың негізі саналатын математика, механика, физика, химия және информатика (соның ішінде жасанды интеллект), бойынша іргелі білім алу мүмкіндігін айтарлықтай кемітеді.
Соңғы жылдары жоғары оқу орындары үкіметтің жоғары білім мен ғылымды дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес халықаралық жоғары білім беру жүйесіне белсенді ықпалдасуда. Мұндайда оқу орындары мен оқу жоспары мазмұнының белгілі университеттердің оқу бағдарламасынан көп айырмашылығы бұған кедергі жасайтын түрі бар.
Қысқаша айтқанда, инженерлік білім беру мамандығы бойынша студенттердің сапалы білім алуын қамтамасыз ету үшін жоғары оқу орындарында халықаралық стандартқа сәйкес келетін түлектерді дайындау бағдарламасы және кәсіби ұйымдастырылған оқу үдерісі болуы керек. Бұл мәселені «ABET» сияқты белгілі халықаралық аккредиттеу компанияларын тартып, университеттердің инженерлік білім беру бағдарламасын аккредиттеу арқылы шешуге болады. Сонымен қатар осы саладағы пәндерді бүгінгі заманауи зертханалық құрал-жабдықтармен қамту әлі шешімін таппады.
Білім бағдарламаларының көп бөлшектенуі, оқу тобын көбейтіп, оқытушылардың оқу жүктемесін арттырды. Бұл олардың ғылыми ізденісін төмендетіп, оқытушылардың еңбекақысын азайтты. Қазір профессор мен оқытушылардың еңбекақысы олардың жоғары білімді кадрлар даярлаудағы рөлі мен жауапкершілігіне сай емес. Дегенмен соңғы жылдары мемлекет тарапынан жоғары оқу орындары оқытушыларының біліктілігін көтеруде біраз жұмыс атқарылды. Енді бұл тәжірибеге тұрақты сипат беру үшін оны заңнамалық түрде ресімдеген жөн.
Нобель сыйлығының лауреаты Джеймс Уотсон: « Менің ойымша, озық білім беру үшін студенттердің сапасы оқытушылардың сапасына қарағанда әлдеқайда маңызды», деп айтыпты.
Осы тұрғыдан алғанда, кейінгі жылдары мектеп бітірушілердің инженерлік мамандыққа қызығушылығы азайған. Өйткені осы мамандыққа тапсырған талапкерлерді қабылдау кезіндегі орташа балл өте төмен. Сондықтан бұл мамандықтың дәрежесін көтеруге мемлекет деңгейінде мән берілгені жөн. Президент 2022 жылғы кезекті Жолдауында орта мектептерде жаратылыстану, математика пәндері мен ағылшын тілін оқытуды күшейтуді айтқан еді.
Ел экономикасының басым көпшілігінің пайдасы үлкен жер қойнауын пайдаланушылар немесе монополистер құрайтын қазіргі жағдайда, ғылымнан болатын 10-15% пайда олар үшін маңызды емес. Сондықтан олардан ғылымға шынайы қызығушылық күту қиын. Біз бұған «Қазатомпром» ҰАК мен 15 жылдан аса уақыт бойы ынтымақтасуға тырысқан жеке тәжірибемізде көз жеткіздік. Оларды ғылымды инвестициялауға ынталандыру мемлекеттік деңгейде ғана іске асатын сияқты. Бірақ ғылымды қолдау және дамыту экономика құрылымынан тәуелді емес, бұл – үкіметтің жауапкершілігі. Сондықтан елдің ұлттық қауіпсіздік мүддесін қамтамасыз ету үшін университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарының базасында мына бағыттар бойынша ұлттық ғылыми зертханалар құрылғаны орынды. Бірінші – суды және минералдық ресурстарды ұтымды пайдалану; екінші – күн, жел және геотермальді энергия көздерін тиімді пайдалану; үшінші – денсаулық сақтау және салауатты өмір салты; төртінші – жасанды интеллект және ұшқышсыз ұшу аппараты мен роботтарды дамытып, оны экономикада пайдалану.
Қорыта айтқанда, қоғамда инженер мамандығының мәртебесін түбегейлі көтеру керек. Бізге өндірісті жаңғыртуға және ғылыми инновацияны енгізуге мүмкіндік беретін креативті инженерлік шешім қажет. Бұған өскелең ұрпақты инженер болуға ұмтылдыру үшін мемлекеттік қолдау және оны ел арасында насихаттау арқылы қол жеткіземіз.
Айдархан ҚАЛТАЕВ,
Қ.Сәтбаев университетінің кафедра меңгерушісі, профессор