Ислам банкі және нарық талқысы

Сарапшылардың пайымдауынша, исламдық қаржыландыру индустриясын дамытуда өңірлік көшбасшы атануға мүмкіндігіміз жетіп тұр. Еліміз «Global Islamic Finance Report 2023» рейтингінде 22-орын алған. Исламдық қаржы­ландыруды дамыту көрсеткіші саналатын «ICD-Refinitiv 2021»-дегі біздің жалпы ұпайымыз 17,55 болыпты. Сөйтіп, дүниежүзілік орташа көрсеткіштен (11,01 ұпай) асып түсіп отырмыз.

Елдегі исламдық қар­­­­жы­лан­дыру ахуалына қатыс­ты мынадай тұжырым жасау­ға болады дейді мамандар: Күш­ті тұсымыз – Үкімет ұсынып отыр­ған қолайлы құқықтық орта, дамып келе жатқан экономи­ка, инфрақұрылымды дамыту жоспары мен мұсылман тұр­ғын­дардың айтарлықтай саны. Кемшін тұсы – исламдық қаржы­ландыру ұста­нымдарының эконо­микалық құндылығынан хабардар болудың төмен деңгейі. Оның ішінде салық процедурасы да, дауларды шешу де, ақпаратты іздеу де бар.

«Бөлшек сектордан қатысқан рес­понденттердің 85 пайызы, компания-рес­понденттердің 84 пайызы ислам қаржылық өнімдерін ешқашан пай­даланып көрмеген. Демек бұл сегменттің әлеуеті әлі игерілмей жатыр деген сөз. Егер исламдық қаржы өнімдері қолжетімді болса онда оларды мұсылмандардың өзі-ақ пайдаланар еді (ешқандай маркетингтік шараларды қолданбай-ақ). Сонымен қатар ислам қаржылық мекемелері тек мұсылман дінін ұстанатындармен шектелмей, барлық адамға қолжетімді болып, өзін инклюзивті қаржылық шешімдерді ұсынушы ретінде көрсетуі қажет. Жарнаманың жеткіліксіз болуы да қызметтер мен өнімдер туралы хабардар болу мүмкіндігін төмендетеді», делінеді зерттеуде.

Қазақстандағы ислам депозитінің көлемі 6,3 млрд долларға жуықтайды. Исламдық бөліп-төлеу айналымы – 516 млн доллар; Исламдық автоқаржыландыру – 2,4 млрд доллар; Исламдық ипотека – 4,5 млрд доллар; Исламдық сақтандыру (Такафул) – 150 млн доллар; Исламдық құнды қағаздар – 103 млн доллар.

«Исламдық қаржыландырудың әле­ует­ті нарық айналымы – 6 млн 800 млрд теңге. Бұл әлеуетпен аталған сегмент эко­номиканы әртарап­тан­­дыруға айтарлықтай үлес қоса алады. Жұмыс істеп тұрған ислам қар­жы институттарының дерегінше, корпоративті сегменттің сұранысы 760 млрд теңгеден асады. Бірақ тиісті деңгейдегі қаржылан­­ды­ру­дың жоқтығынан сұраныс қана­ғат­тандырылмай отыр. Елдегі ең көп таралған қаржы құралдары үшеу – Мурабаха, Мудараба, Иджара. Қаржы институттарының негізгі тұтынушылары – сауда, құрылыс, транспорт және логис­тика, ауыл шаруашылығы, тау-кен өнеркәсібі салалары. Исламдық қаржы­ландыру экономикалық әрі қаржы­лық мүмкіндіктерді кеңейту арқылы Қа­зақстан ландшафтын өзгертуге қабі­­летті», деп жазады мамандар.

Солай дей келе, исламдық қаржы­­­лан­дыру белсенді жүргізілсе қандай әсері боларын айта кетеді. Біріншіден, мемлекет кірісі артар еді. Дәстүрлі қаржыландыруды қолай көрмейтін мұсылмандар исламдық қаржыландыру арқасында бизнесін кеңейтеді, мемлекет көп салық ала бастайды. Салық базасының кеңеюі мемлекет кірісін көбейтеді.

Екіншіден, тұтынушылық шығын өседі. Исламдық қаржыландыруға қол­же­тімділік болса адамдарда төлем қабі­леті жоғарылайды. Әсіресе дәл қазір банк қызметін тұтынбайтын адамдарда. Тұтынушылық шығынның көбеюі компаниялар табысын еселеп, қазынаға түсер салықты молайтады.

Үшіншіден, инвестиция артады. Шариғат талаптарына сәйкес келетін исламдық қаржылық өнімдерге қол­же­тімділік экономикаға түсетін инвес­­­ти­цияны ұлғайтады. Бұған дейін дәс­түрлі инвестицияға бой ұрмай келген мұсылмандар енді ондай жобаға қатыса бастайды. Нәтижесінде, экономиканы әртараптандыру жедел жүреді.

Төртіншіден, әлеуметтік күйзеліс төмендеп, әлеуметтік теңсіздік жойылады.

«Ислам банктеріндегі елеулі проб­леманың бірі – шариғат нормасына сәйкес салымдарға кепілдік беру тетігінің жоқтығы. Бұл кемшілік тұты­­ну­­шылардың сенімі мен олардың ислам банктеріне ақша тапсыруға дайындығына әсер етеді. Дәстүрлі банк салымшылары болса, банк қызметін тоқтатқан жағдайда кепілді өтемақысын алады. Бұл кепілдік тоқсан сайынғы банк жарналары есебінен қамтамасыз етілетін, кепілдік берілген өтемді төлеу мақсатында пайдаланылатын резервтік қор арқылы қамтамасыз етіледі. Ислам банктерінде мұндай тетіктің жоқтығы бәсекеге толы күресте оларды тиімсіз етіп көрсетеді. Түйткілді шешу орайында Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры такафула негізінде салымға кепілдік беру схемасын енгізуге тиіс. Бұл ретте нормативтік қолдау, бәлкім жаңа заңнама қажет болар», дейді АХҚО сарапшылары.

Елдегі ислам банктерінің адымын аштырмай тұрған тағы бір жағдай – өтімділікті басқарудың сенімді жүйесінің жоқтығы.

«Исламдық қаржыландыруда өтім­­ділікті басқару маңызды, бірақ күрделі міндет саналады, өйткені пайызға негіз­делген құралдарға тыйым салынған. Ислам ұстанымдарына (мәселен, таваррук) негізделген банкаралық несие беру на­ры­ғын дамыту бұл проб­леманы шеше алады. Сонымен қатар еліміздегі ислам банктері дамыған қаржылық-технологиялық шешімдермен аса қатты интеграцияланбай отыр, сөйтіп дәстүрлі банктер қолжетімді әрі қолайлы қызмет көрсету тұрғысынан олардың (ислам банктерінің – ред.) мүмкіндігін шектеп отыр. Мобильді банкинг пен интерактивті келісімдер сияқты қаржылық-технологиялық инновациялар бүкіл әлемдегі банк секторына трансформация жасап жатыр. Ислам банктері не өздерінің ішкі мүмкіндіктерін дамытуы керек, не исламдық банкинг клиенттерінің бірегей қажеттілігін қа­нағат­тандыратын арнайы шешімдерді әзірлеу мақсатында қаржылық технология компанияларымен серіктес болуы керек», дейді сарапшылар.

Ислам қаржылық қызметтері Кеңе­сі­нің бас хатшысы Гият Шабсигтің айтуынша, әлемде исламдық қаржы­­лан­дыруға деген сұраныс өсіп келеді. Оның ішінде еліміз де бар.

«Бізде ереже, стандарт бар, тиісінше оларды енгізу оңай. Қазақстан бұл стандарттарды қабылдайды, енгізеді деп сенеміз. Кейінгі бес жылда исламдық қаржыландыру әлемдік ауқымда жылына 14 пайызға артты. Мұсылман емес елдер қатарында Ұлыбритания, Қытай, Германия, Жапония бар. Мұсылман емес елдердің өзінде исламдық банкинг табысты жұмыс істеп жатыр. Исламдық қаржыландыруды қабылдаудың басты артықшылықтары – нарық тереңдей түседі, құралдар көбейеді, клиенттердің жаңа сегменті ашылады, бәсекеге қабілеттілік артады», дейді.

АХҚО Орталық шариғат консуль­­­тативті кеңесінің төрағасы Тан Шри Дато Доктор Мохд Дауд Бакар қазақстандық институттар мен Малайзия, Индонезия, Парсы шығанағы елдері арасында оқыту, зерттеу, академиялық ынтымақтастық жөнінде кең ауқымды қатынас орнаса екен деген тілегін айтады.

«Қазақстан өзінің жас кадрлық құрамының артықшылығын, оқу, зерттеу, академиялық мекемелердің қол­­жетімділігін исламдық қаржы­­лан­­дыру саласындағы жаңа идеяларды нығайту мен қамтамасыз етуді басқа елдерде іске асырылмаған тәсілдер көмегімен жүзеге асыра алады. Мәселен, исламдық қаржыландыруға қатысты әдебиеттерді кеңейту, оларды қазақ, орыс, қырғыз, өзбек тілдерінде шығару бастамасын қолға алуға мүмкіндік бар», дейді.