Тұңғыш кәсіби режиссер

Х.Шәженов 1908 жылы 25 наурызда қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданында дүниеге келген. Алғашқы кездері туған аулында мұғалімдік қызмет атқарған Халелдің 1932-1934 жылдары ҚазПИ-дің тіл-әдебиет факультетінде оқып жүрген кезінде әдеби іс-шараларды басқарып, кішігірім сахналық қойы­лымдарға қатысып, театр өнеріне деген қызығушылығы оянады. Шынайы ойынымен театр мамандарының назарына іліккен Х.Шаженовке 1936 жылы Ленинградтың (қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік сахна өнері техникумының қазақ студиясынан білім алуға аттанғалы тұрған алғашқы өнер қарлығаштарының тобын бастап баруды тапсырады. Қазақ жастары аттары әлемге әйгілі театр тарландары В.Меркурьев пен И.Мейерхольдтан білімін ұштап жүріп алғашқы тырнақалды қойылымдарын кәсіби деңгеймен ойнай бастайды. Олар 1937 жылы «Мазасыз қонақ», «Ұрылар» спектакльдерімен өздерінің шығармашылық қабілетін байқау мақсатында Алматы, Шымкент, Қызылорда қалаларын аралап, ұстаз­дарының назарына ілігеді.

Керемет түр-келбетімен, ашық даусымен, сахналық таза тілімен, музыкалық-ритмдік, пластикалық ерекшелігімен Шиллердің «Зұлымдық пен махаббат» драмасында мансапқордың өктемшілдігі мен күш-қайратын актерлік шеберлігі­мен нанымды жеткізген Х.Шәженовтің билікте үстем болуды армандайтын, өз мақсатына жету жолында ештеңеден тайынбайтын, қаймықпайтын жігерлі де ерікті Президентті нақышына жеткізе білгені жайында қатарласы Малғад­жар Жүсіпов: «...Өз көрсетілген типтерін театры­­мыздың актерлері: Төкебаев, Шәженов, Дүйсеков, Абдуллина, Бөкеева, Сейтхожина, Сыздықов, Бәйкенов, Қасенов секілді қаулап өсіп келе жатқан таланты бар жастар екенін көрсете білгенінде сөз жоқ. Бұлардың соңғы 6 айдың ішінде-ақ актерлікке бейімді, шеберлік көрсеткендігі байқалып та отыр. Бұл рөлдерді меңгеріп алуда театрдың жас әртістеріне үлкен алғыс айтамыз» (Малғаджар Жүсіпов. «Шиллер пьесасындағы типтер». 1936 жыл), деп қалам тартады.

Ленинградта оқып жүріп, Оңтүстіктен аттанған бір топ жастың арасындағы жас актриса Жұмабике Серікбаевамен отау құрған Х.Шәженов туралы Қазақстан­ның халық әртісі Әмина Өмірзақова өз естелігінде: «Пойыз бірінші Алматыға жеткенде, аңырап жылап қоя бердім. Халел Шәженов деген жетекшіміз бар еді. Ол мені бауырына басып, көз жасымды сүртіп, қанаттандырып қояды. Туған ағамдай болып отырған ол, Бикешке (Халық әртісі Жұмабике Серікбаева) қырындай бастаған...», деп естелік айтады (Е.Кәпқызы, «Адамгершілік – бәрінен биік мұрат», «Түркістан» газеті).

Студияда оқып жүрген қазақ жастары, өздерінің өнерге деген ынтызарлы­ғын К.Гальдонидің «Екі мырзаға – бір қызметші» комедиясын ойнау кезінде дәлелдеп үлгереді. Х.Шәженов, табиғат сыйлаған талантымен қоса адами қасие­ті­мен дараланған тұлға екендігі жа­йында: «Халел ештеңеден қорықпайтын өжет еді. 1937 жылы бізбен бірге актерлік шеберлігін шыңдап жатқан Мусинді (Хадиша Бөкееваның алғашқы күйеуі) қылышынан қаны сорғалаған НКВД сұраққа алады. Мусин Ленинградтағы Алаш комитетінің жиналысына жиі барады екен. Ел шетінде жүрсе де НКВД-дан қаймықпаған Халел Шәженов жанкештілікпен Мусиннің саясатқа еш қатысы жоқтығын дәлелдеп, қамаудан аман алып қалғанымен, екі актерді НКВД қармағынан аман алып қала алмағанына өкінумен өтті. Қалғандарын елге аман-есен жеткізді», деп еске алған өмірлік жары Жұмабике Серікбаева. Екеуінің тұңғышы Мэлс Ленинградта дүниеге келді. 1938 жылы арнайы білім алған мамандарды бөлу кезінде, Халел мен Жұмабике екеуі Шымкент театрын таңдайды.

Кең диапазонды, саңқылдай шыға­тын ашық даусымен қойылымдар­дағы күллі бас кейіпкерлерді: Шиллер­дің «Зұлымдық пен махаббатында» – Президент, Д.Фурмановтың «Чапае­­вында» – Чапаев, Гальдонидің «Екі мырзаға – бір қызметшісінде» – Панта­лоне, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқ­тысында» Ақан серіні ойнап жүрген Х.Шәженов режиссураны қолға алуға бел байлап, ресейлік майталман режиссерлерден алған тәлімін қазақ сахнасында қолдануға білек сыбана кірісіп кетеді. «...Ленин қаласындағы театр кадрларын әзірлейтін учелищені бітіріп келгендердің арасынан өзінің үздік таланты, бейімі нәтижесінде озып шығып, коллективтің көмегі арқасында өзіне тапсырылған режиссерлік міндетті жақсы атқарып келе жатқан Шәженов жолдасты атап айтып кетуге болады. Шәженов жолдастың режиссерлік етуімен коллективіміз кейінгі жылдар ішінде «Еңлік-Кебек», «Айман-Шолпан», «Отан үшін», «Алуан-алуан» постановкаларын даярлап шығарды. Қазір қазақ халқының даңқты батырының тұлғасын бейнелейтін «Исатай-Махамбет» атты постановканы қоюға даярлықты бітіріп отыр» (Мәдіқожаев. Бастауыш комсомол ұйымының секретары Камалов. Профсоюздың жергілікті комитетінің председателі. «Коллектив арасындағы саяси-көпшілік жұмыстары». «Ленин жолы». 1 июнь 1941 ж. №127 (941)) деген мақаладан Шәженов шығармашылығымен жақын таныса түсеміз.

М.Әуезовтің «Түнгі сарын» драма­сын­дағы актерлік шеберлігі туралы: «...Тәнекенің рөлін атқарған актер Шәже­нов жолдас өзінің рөлін халыққа таныта алды, қазақ халқының кейбір өткір картиналарының мінездерін жаңа ел бастаған даналық әдеттерін, табандылығын тамаша көрсетті, меніңше Шәженов жолдастың осы жасаған образы толық жеткілікті» (С.Қасымқанов  – қалалық комсомолдар комитетінің сая­си оқу бөлімінің бастығы. «Актерлер әлде де ширай түсуі керек». «Оңтүстік Қазақстан». 1938 жыл 26 декабрь. №295 (1092), деп жазған мақалада пікірі қымбат көрермен өз ойын ортаға тастаса, қойылым жөнінде Халел Шәженовтің өзі: «...Дегенімен біздің актерлеріміздің көпшілігі қазақ халқының тұрмысын, салт-сана, әдет-ғұрпын жеткілікті білмеушілігі, қазақтың бұрынғы ескі тұрмыстарына таныстығының аздығы байқалды. Коллек­тив Ленинград қаласында 4-5 жылдай оқып орыс, Еуропа халықтарының әдет ғұрыптарымен күнделікті сабақтар арқылы танысып отырды да, қазақтың өз өмірлері, тұрмыс өзгешеліктері жөнінде аз дайындық жасады. Кейінгі кезде Қазақ­станда өсіп-жетілген құнды әдебиет жаңа театрдың жақсы шығармалар мен оларда берген жұртшылық сындарымен коллектив ойдағыдай таныса алмады. Ал «Түнгі сарын» пьесасын қоюда бөлінген бір жарым ай уақыт қазақ тұрмысының ескі қалдықтарын толық меңгеріп кетуге аздық етті. Мұның үстіне қазақтың өз таза киімдері, үй саймандары, тұскиіз, желбау, кісен, қамшы жеткіліксіз болды. Міне, осындай ұсақ нәрселердің жоқтығы пьесаның кейбір уақыттарда нашар болып көрінуіне себеп болды. Екінші – үлкен бір кемшілік жалпы массовка жоқ, кісі жетімсіз, құрал аз болды. Шынында, бұл айтылғандар пьесада үлкен орын алатын заттар еді. Бізге актерлердің образын қалай жасау жөнінде зрителдердің па­йымды, анық пікірлері керек. Мәселен, картина жабылар алдында мұғалімнің қимылынан келешекте жеңу бар екенін зрителдер байқай аларлықтай болды ма, міне, осыған пікір алысу керек болып отыр. Мұхтар мұнда өйездің жаңа Нұрханның алдында мұғалім сөйлетіп қойып, сахнаны жапқызады. Біз өйез бен Нұрханды қашып құтылып кеткен Тәнеке мен бой берместі қуғызып сахнадан шығарып отырмыз, міне, бұл қалай болар екен деп. Мұхтардың айтуы бо­йынша Қыдырбайды сахнаның сыртында Тәнекеге өлтіртеді, біз оның сахнада алыстырып Тәнекеге жеңгізіп, пышақтатып өлтіріп отырмыз. Бұл қалай болар екен, осы жағына сіздердің пікірлеріңізді күте­міз. Бұл алдағы күнде біздің ойдағыдай жұмыс істеуімізге толық жәрдем болады ғой деп сенемін (Шәженов, постановщик жәрдемшісі. «Түнгі сарын» постановкасына қалай әзірледік? «Оңтүстік Қазақстан», 1938 жыл 26 декабрь, №295 (1092), деп сонау алыста қалған жылдардың өз қиын­дығын тілге тиек етеді. Актерлік пен режиссураның қос тізгінін қатарынан ұстаған Халел Шәженовтің қажыр-жігері театр сахнасында шыңдалып, театрды өз әлеміне айналдырады.

1940 жылы Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібегін» режиссерлік сахналаумен қатар Бекежанның рөлін өзі ойнайды. Қойылым туралы: «...Пьесада басты рөлдің бірі – Бекежандікі. Оны дұрыс шығару үшін ойнаушыға да көп ізденіп, ойлануды керек етеді. Ал егер бір тентектің типін берсе Бекежан болады десе, әрине, ол қате болған болар еді. Оны тиісті жерінде батыр да, жү­рек­ті де, епті де етіп бере білу керек. Осы жа­­ғынан қарағанда, Шәженов жолдас алдына қойған міндеттің бірсыпырасын ойдағы­дай шешкен деуге болады. Әсіресе оның аяқ­ астынан тулап, күтпеген жерден бұрық-са­рық болып ашулануы өте лайықты. Со­сын Бекежанның көзқарасын да дұрыс кел­­­тірген» /З.Жарқынбаев. «Қыз Жібек» ту­ра­­­лы бір-екі сөз» «Ленин жолы», 7.06.1941. №132/ деген мақаладан Х.Шәженовтің ре­­жис­серлігімен қоса актерлік ойынын кө­рер­меннің жылы қабылдағанын көреміз.

Халел Шәженов Шымкент қаласы шеңберінде қалып қоймай, театрды іргелес Қызылорда еліне гастрольдік сапарға алып шығады. Қойылымдар табысты өтіп, көрермен көзайымына айналған ­театр бірнеше концерттік бағдарлама да береді. Қызылорда сапары жайында: «Оңтүстік Қазақстан облыстық (Шымкент) театры Қызылорда қаласына келгелі бері искусство істерінің облыстық бөлімінің инициативасы бойынша Шымкент қазақ театрының коллективі мен Қызылордадағы корей театрының коллективі мүшелерінің екі рет творчестволық кездесуі өткізілді. Бірінші кездесу майдың 9 күні пионерлер үйінде болды, онда жоғарыда аталған театрлардың екеуінің де коллективі және қоғам ұйымдарының өкілдері бас қосты. Мәжілісте искусство бөлімі өкілінің және Шымкент театрының басшысы Шәженов /Шаженов/ жолдас пен корей театрының көркемөнер жөніндегі басшысы Цай жолдастың қысқаша мазмұндамалары болды. Олар өз сөздерінде мәжіліске қатысып отырғандарға өз творчестволық пландары туралы айта келіп, оларды келешекте көркемдік жағынан жоғары сапалы және көркем спектакльдер қою ісіне бар күшті жұмсауға шақырды» /Таласов. 20 май 1941 ж. №116 (930)/ деп жергілікті баспа беттерінде жылы лебізге ие болады.

«...1938 жылы осы театр коллективі Ленинградтағы мектепті бітіргеннен кейін, үкімет пен партияның қаулысы бойынша, Шымкент театрының тұрақты кадрлары етіліп бекітілді. Бұдан кейін театрдың творчестволық жаңа дәуірі басталды деу­ге болады. Жас коллектив өздерінің бұл істерін жұртшылыққа қалай көрсетуді, әр жақты жанрлармен таныстыруға репертуарын мына түрде құрастырды: орыс, Батыс Еуропа классиктерінің таңдамалы шығармаларынан, қазақтың классикалық эпостарынан, азамат соғысының, 1916 жылғы қазақ көтерілісінің оқиғаларынан жаңа осы дәуірдегі темадан алынған құнды пьесаларын қоя бастады. Біздің коллектив кино искусствосына да көрнекті еңбек сіңірді, студент болып жүргенде де көбінесе көпшіліктің қатынасатын сахналарда оқиғаға дұрыс реаксия жасаумен «Аманкелді» филмысына біздің жігіттер көзге түсерлік еңбектер істеді. Одан кейін бүкіл әлемде әйгілі Петр филмысында талантты әртіс Қ.Қарсақбаев, Абдырахман секілді тарихтан орын алған елеулі бір характерді тамаша ойнап еді. Әрине, бұл біздің кадрымыз қазақ киносының екінші рет шығарылуында Әуезовтің сценариясы бойынша «Райхан» кино филмысында Райхан рөлін тамаша атқарған Хадиша Бөкеева болса, бұл да біздің кадрымыз. С.Киров өмірін бейнелейтін «Ұлы азамат» филмысында І-ІІ сериясы қазақ тілінде аударылып шығуда қысқа мерзімде көрнекті қызметімен қатар бейімділік­терін дәлелдегендей болды. Дубляж қата­рын­дағы жұмыстың ең бағалысы деген атақ алды. Осы жұмыстың нәтижесінде Х.Бөкеева, Б.Серікбаева, Б.Ерғалиева, Т.Мады­хожаев. Жолдастар Қазақ КСР Ұлы Кеңесі Президумының құрмет грамотасын алды. Коллектив әліде болса мастанбайды. Күн са­йын, сағат сайын өнер қызметінің ең жоғарғы сатысына қол созуға жұмыла тырысуы сөзсіз, партия мен үкіметтің нұсқауы бойынша келешек табыстарға, шындық мағынасына жетуге ұмтыла бермек. (Режиссер Қ.Шаженов. Директор Березчук. «Театрдың творчестволық өсу жолы». «Ленин жолы». 1 июнь 1941 жыл №127 (941). Бұл – бір қарағанға қарапайым көрінетін Х.Шәженовтің өз қолымен жазған, өне бойынан шығармашылық жолдың ащы-тұщысы есіп тұрған мақала, театр актерлерінің сахнамен қатар кино әлеміне аяқ басқаны туралы Шанин театрының маңызды шежіресі болып қала бермек.

Таланты ұшталып, биікке самғай бастаған шығармашылық арманын Екінші дүниежүзілік соғыс талқан­да­ға­нына қарамастан, Х.Шәженов рухты қойылымдарға «өшіге» кірісіп, М.Ақынжановтың «Исатай-Махамбет» пьесасын сахналайды. Көпші­лік­тің ықыласына бөленген қойылымда Исатай мен Махамбет бейнелері батыр­лықтың, батылдықтың рәмізіне айна­лып, фашизмге қарсы күрестің жаршысы болады. Махамбет өлеңдеріндегі поэ­ти­калық сарын мен кейіпкерлердің ұлттық нақыштағы костюмдері режиссер идеясын айқындайтыны туралы: «...Режиссер пьесаның «қосымша авторы» болып есептеледі. Искусстволық өнердің осы тұрғысынан қарағанда «Исатай-Махамбет» пьесасын қоюдағы театрдың постановщик-режиссері Шәженов жолдастың еңбегі едәуір. Ол пьесаның жанды қызықты шығуы үшін көп еңбек сіңіре білген, пьесадағы көп монологті қысқартқан, соғыстың көпшілігін сахнаның сыртына шығарып, өте маңызды жерлерін сахнаның ішіне енгізген. Бірақ бұл тым оғаш та емес, сондайлық шеберлікпен, көп ойланумен шебер істелген пьесаның компазициялық құрылысына, уақиғаның өрбу барысына ешқандай кемшілік келтірмеген, кейбір қысқартылған жерлердің жалғасымен байланыстырылуы уақиғаның о бастағы жанды өзегіндей болып, арасындағы «үзіліс­тің» барлығы сезбестік болып шыққан» («Оңтүстік Қазақстан» №228 (2927) 26 сентябрь 1941 жыл). Бұл Х.Шәженовтің режис­сер ретінде батыл қадам жасаған шығар­ма­шылық жолын айғақтап түскендей.

Соңғы рет Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері-Ақтоқтысын» сахналаған біртуар режиссер Ақан серіні – өзі, Ақтоқтыны аяулы жары Ж.Серікбаеваға ойнатады. Қос ғашық сахнада кейіпкерлері болып қоштасқанын білмеді. Премьерадан соң театрдың 11 актерін бастап Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанған Халел Шәженов араға 6 ай салып, Харьков түбінде қаза тапты. Қазақстанның Халық әртісі Ж.Серікбаева сүйікті жары Халел қойған Ақтоқтыдан соң да араға бірнеше жыл салып Ақтоқтыны ойнайды. «Мен Ақтоқтыны 1942 жылғы маусымда қойылғанда да ойнағанмын, осымен жұртшылық менің атқаруымда Ақтоқтыны театр сахнасынан екінші рет көріп отыр. Арада өткен төрт жылда қаншалықты өскендігімді мен осы Ақтоқты рөлін екінші рет қолыма алып жасап, жұртшылық алдында ойнауымнан байқағандаймын. Бұрын бейуақытта бір көрген бейтаныс Ақтоқтымен енді ғана қол алысып, сырлас дос болғандай болдым. Ойлап қарасам, анабір кезде Ақтоқтыны толық, шын мағынада түсіне де алмаған сияқтымын. Өз сезуімде енді ғана Ақтоқтының сүйе білетіндігін, сүйгені үшін өз махаббатын қорғай білетінді­гін, асқан қайраттылығын, құдалықтың құрығына мойынсынбай, «бар азапқа басын байлап» ерікті махаббат үшін күрескен, сол кездегі қара түнек заманда әділеттің саңылауын іздеп, жаңа­лыққа талпынған ел аузындағы ардақты қыздардың бірі екендігін білдім. Осы ойымды, трактовкамды қаншалықты жүзеге асыра алдым, оны жұртшылық өзі айтсын (Бикеш Серікбаева. Театрдың әртісі. «Оңтүстік Қазақстан», 1957 жыл) деп, сүйікті жарының қасында Ақтоқты болып тұрып «Кейіпкер Ақтоқтының» ішкі зарын кейін, Халелінен айырылған кезде сезінгенін осылай тебірене жеткізеді.

Қысқа ғұмырында жасындай жарқ еткен Халел Шәженовтің есімін қазіргі ұрпақ білмесе де, ол қазақ театрының тұң­ғыш кә­сіби режиссері ретінде ұлт тарихында қалары сөзсіз.

Сая ҚАСЫМБЕК,

Шымкент қалалық Ж.Шанин атындағы академиялық Қазақ драма театры әдебиет бөлімінің меңгерушісі, драматург